श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक ३:-क्लैब्यं मा स्म गमःपार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक ३:-

क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते ।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ ३ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ३:

क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते ।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ ३ ॥

🌺 आरंभ (प्रस्तावना):

या श्लोकाचा प्रसंग महाभारताच्या युद्धभूमीवरील आहे. अर्जुनाच्या मनात शोक, मोह व दुर्बलतेमुळे त्याची युद्धाची तयारी ढासळली आहे. अर्जुन धनुष्य खाली ठेवून, आपण हे युद्ध लढणार नाही असे स्पष्ट सांगतो. हे ऐकून भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सशक्त बनवण्यासाठी त्याला आत्मज्ञानाचे, कर्तव्याचे आणि वीरतेचे धडे देत आहेत.

🕉� श्लोकाचा अर्थ (SHLOK ARTH):

"हे पार्था (अर्जुना), तू हे शिथिलतेचे (नपुंसकपणाचे) विचार मनात घेऊ नकोस. हे तुझ्या सारख्या योद्ध्याला शोभणारे नाही. हे हृदयातील क्षुद्र दुर्बलतेचे चिन्ह आहे. तू हे त्यागून उठ आणि शत्रूंवर विजय मिळव."

📚 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात श्रीकृष्ण अर्जुनाला फटकारत आहेत. त्यांनी 'क्लैब्यं' हा शब्द वापरून अत्यंत तीव्र शब्दात अर्जुनाच्या मानसिक दुर्बलतेवर प्रहार केला आहे. श्रीकृष्ण स्पष्ट सांगतात की, अर्जुनासारख्या वीर योद्ध्याने युद्धाच्या रणांगणात नपुंसकासारखी (कमजोर) वृत्ती ठेवणे ही अत्यंत लाजीरवाणी गोष्ट आहे.

"हृदयदौर्बल्यं" म्हणजे मनातील भीती, मोह, शंका, ममता, आणि नैराश्य. हे क्षुद्र म्हणजेच क्षुल्लक, तात्कालिक भाव आहेत जे क्षणभराच्या भावना असतात, पण त्यांच्यामुळे मोठमोठे कार्य थांबतात.

श्रीकृष्ण अर्जुनाला स्मरण करून देतात की तो 'परन्तप' आहे — जो शत्रूंना तडाखा देतो, असा पराक्रमी योद्धा. म्हणूनच तो उठून आपल्या कर्तव्याच्या दिशेने पाऊल टाकावे.

📖 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
१. "क्लैब्यं मा स्म गमः"

हा वाक्यप्रचार मानसिक दुर्बलतेवर सडेतोड भाष्य करतो. 'क्लैब्यं' म्हणजे नपुंसकता किंवा निरुत्साह. भगवान कृष्ण सांगतात की ही वृत्ती योद्ध्याला, विशेषतः धर्माच्या रक्षणासाठी उभा असलेल्या अर्जुनाला शोभणारी नाही.

२. "नैतत्त्वय्युपपद्यते"

हे म्हणणे म्हणजेच — 'हे तुझ्या सारख्या योद्ध्याला योग्य नाही'. अर्जुन पांडवांचा श्रेष्ठ योद्धा आहे, ज्याने अनेक लढाया जिंकलेल्या आहेत, त्याच्यापासून अशी हार मानलेली वृत्ती अपेक्षित नाही.

३. "क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं"

कृष्णाने 'हृदयदौर्बल्य' म्हणजे मानसिक/भावनिक अशक्तता, ही 'क्षुद्र' म्हणजे लहान/तुच्छ गोष्ट म्हणून ओळखली आहे. हे खरे आहे की कधी कधी भावना आपल्याला नियंत्रणात घेतात, पण याच वेळी आत्मज्ञान व कर्तव्यनिष्ठा उपयोगी ठरते.

४. "त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप"

'त्यक्त्वा' म्हणजे त्याग कर — त्या दुर्बलतेचा, मोहाचा, निराशेचा. आणि 'उत्तिष्ठ' — उठ! 'परन्तप' हे अर्जुनाचे विशेषण वापरून श्रीकृष्ण त्याला त्याची खरी ओळख पुन्हा दाखवून देतात.

💡 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharanasahit):

👉 उदाहरण १: एक विद्यार्थी परीक्षेला सामोरा जाताना घाबरतो आणि म्हणतो की "मी नापास होईन". त्या क्षणी जर त्याला मार्गदर्शन करणारा गुरु असेल तर तो असेच सांगेल - "ही भिती तात्पुरती आहे, तुझे खरे सामर्थ्य तुला आठव. भीतीचा त्याग करून पुढे चल."

👉 उदाहरण २: एखाद्या सैनिकाने युद्धाच्या प्रसंगी भावनिक निर्णय घेतला, तर त्याने शत्रूपासून देशाचे रक्षण करू शकणार नाही. त्याने देशसेवा हे आपले धर्म मानून भितीचा त्याग केला पाहिजे.

🔚 समारोप व निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):

हा श्लोक केवळ अर्जुनासाठी नाही, तर आपल्या सर्वांसाठी आहे. जेव्हा जीवनात संकटं येतात, आणि आपल्याला वाटते की आता पुढे जाऊ शकत नाही, तेव्हा श्रीकृष्ण आपल्याला सांगतात:
"ही मानसिक दुर्बलता क्षणभंगुर आहे, तिला ओळख व त्याग करून तू आपल्या कर्तव्याच्या दिशेने निःसंशय पुढे चल."

हे श्लोक आपल्याला शिकवतो की,

कर्तव्यावर ठाम राहा

भावनांवर संयम ठेवा

आत्मविश्वास आणि धैर्य ठेवा

✅ सारांश (Summary):

भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगत आहेत की मनातील शोक, मोह आणि भीती ही क्षणिक, तुच्छ व अव्यवहार्य गोष्टी आहेत. वीरतेचे लक्षण म्हणजे मानसिक बळ आणि कर्तव्याची जाणीव. जीवनात कितीही अडचणी असल्या तरी 'उठा आणि लढा' हा संदेशच या श्लोकाचा सार आहे.

अर्थ: हे पार्था (अर्जुना), नामर्दपणाला प्राप्त होऊ नकोस. हे तुला शोभत नाही. हृदयाची ही क्षुद्र दुर्बलता सोडून दे आणि युद्धासाठी उभा रहा, हे शत्रूंना ताप देणाऱ्या (अर्जुना)!

थोडक्यात: श्रीकृष्ण अर्जुनाला दुर्बलता सोडून युद्धासाठी तयार होण्यास सांगतात. 💪

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.08.2025-शुक्रवार.
===========================================