श्रीमद्भगवद्गीता- अध्याय २-श्लोक 4:-कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक 4:-

अर्जुन उवाच-

कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
इषुभिः प्रति योत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ ४॥

श्रीमद्भगवद्गीता - श्लोक २.४

अर्जुन उवाच:

कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन।
इषुभिः प्रति योत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन॥

श्लोकाचा अर्थ:

अर्जुन भगवान श्रीकृष्णाकडे अत्यंत गंभीरतेने प्रश्न विचारतो. या श्लोकात अर्जुनाची मानसिक स्थिती आणि त्याची दुविधा स्पष्ट होऊ लागते.

अर्जुन म्हणतो:

"कथं भीष्ममहं संख्ये" - "मी भीष्म पितामहाशी युद्ध कसं करू?"
अर्जुन आपल्याला अत्यंत पवित्र आणि आदरणीय असलेल्या भीष्म पितामहाशी युद्ध करण्याचा विचार देखील स्वीकारू शकत नाही. भीष्म हे अर्जुनाचे वयोमानानुसार मोठे, पौराणिक व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यामुळे त्यांच्याशी युद्ध करणे अर्जुनाच्या मनामध्ये एक ताण निर्माण करतं.

"द्रोणं च मधुसूदन" - "मी द्रोणाचार्यांशी कसं युद्ध करू?"
द्रोणाचार्य हे अर्जुनाचे गुरु होते. त्यांच्याशी युद्ध करणे ही अजून एक मानसिक तणावाची बाब आहे. द्रोणांचा आदर आणि प्रेम अर्जुनाच्या मनावर मोठं प्रभाव टाकतो, म्हणून तो श्रीकृष्णाला हे विचारतो.

"इषुभिः प्रति योत्स्यामि" - "मी त्यांच्याशी युद्ध करण्यासाठी धनुष्यबाण उचलून तोंडात बाण कसा घालू?"
अर्जुन युद्धाचे आणि हिंसाचाराचे कडवे रूप स्वीकारू शकत नाही. तो असं मानतो की, युद्धाद्वारे अशा पवित्र व्यक्तींच्या विरोधात उभं राहणं त्याचं नैतिक दृषटिकोनापासून चुकीचं आहे.

"पूजार्हावरिसूदन" - "हे श्रीकृष्ण! त्यांनी माझ्यावर अनंत कृपाबुद्धी दाखवली आहे आणि त्यांचा आदर केवळ त्यांनी दिलेल्या शिक्षांमुळेच आहे, त्यामुळे त्यांच्यावर शस्त्र उचलणं त्याचं अपमान करणे होईल."

अर्जुनाच्या या शब्दांत त्याची मानसिक दुर्दशा स्पष्ट होऊ लागते. त्याला युद्ध कधीही चालवायचं नाही, त्याचं मन शांती आणि प्रेमाच्या मार्गावर आहे. त्याला या युध्दात भाग घेणं त्याचं आदर्श आणि गुरु म्हणून घेणं केवळ त्याच्या अंतरात्म्याशी विरोधात आहे.

श्लोकाचा भावार्थ:

हा श्लोक एक गहन नैतिक आणि मानसिक संघर्ष दर्शवितो. अर्जुन, जो एक महान योद्धा आहे, त्याला समोर असलेल्या पवित्र व्यक्तींच्या विरोधात लढायचं आहे. भीष्म पितामह आणि द्रोणाचार्य हे दोघेच त्याचे गुरु आणि आदर्श होते. त्याला हे समजतं की ते त्याच्यापेक्षा श्रेष्ठ आहेत आणि त्यांच्याशी युद्ध करणे त्याच्या आस्थेच्या आणि कर्तव्याच्या विरोधात आहे.

अर्जुनाच्या या प्रश्नांतून त्याच्या अंतर्मनातील द्वंद्व, नैतिकतेची गाठ आणि कर्तव्याची आंतरिक तपासणी स्पष्ट होते.

श्लोकाचे संदर्भ:

श्रीमद्भगवद्गीतेतील हा श्लोक विशेषतः त्याच्या मानसिक दुविधेची आणि कर्तव्याची जाण व्यक्त करतो. अर्जुनाच्या मनातील द्वंद्वास कळून उमजून श्रीकृष्ण त्याला मार्गदर्शन करणार आहेत. गीतेमध्ये श्रीकृष्ण अर्जुनाला कर्तव्य आणि योगाचं शिक्षण देतात, आणि या श्लोकात त्याच्या मानसिक आव्हानांना उत्तर देणारं तत्त्वज्ञान पुढे येईल.

उदाहरण:

कल्पना करा की एखादी व्यक्ती त्याच्या गडबडलेल्या मनामुळे मोठ्या निर्णयावर पोहोचली आहे. त्या निर्णयामध्ये त्याला त्याच्या आदर्श व्यक्ती, गुरु किंवा परंपरा विरोधात निर्णय घ्यावा लागेल. त्याची अंतर्गत गाठ तीव्र असू शकते. त्याचप्रमाणे अर्जुनाच्या स्थितीतही, त्याला युद्ध करणे त्याच्या अंतर्मनातील आदर्शांची आणि कर्तव्याची धारा विरोध करणारं होतं.

निष्कर्ष:

अर्जुनाचा प्रश्न आणि त्याच्या द्वंद्वातून, श्रीमद्भगवद्गीतातील एक महत्त्वपूर्ण शिकवण समोर येते. जर मनुष्याला आपल्याला काय योग्य आहे याबद्दल शंका येत असेल, तर त्याला परिष्कृत मार्गदर्शनाची आवश्यकता असते. गीतेमध्ये श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतील की त्याला त्याच्या कर्तव्याचे पालन करणे आवश्यक आहे, परंतु तो त्याचं कर्तव्य पूर्ण करत असताना त्याला त्याच्या आस्थेस, त्याच्या नैतिकतेस आणि त्याच्या अंतर्मनाला लक्षात ठेवूनच त्या कर्तव्याची निवड करावी लागेल.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.08.2025-शनिवार.
===========================================