संत सेना महाराज-जगी हलकट दारिद्र भोगील। दुःख पोशील अर्धपोटी-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

चैन मोज मज स्त्रीलंपट, भोगी माणसाबद्दल म्हणतात,

     "जगी हलकट दारिद्र भोगील। दुःख पोशील अर्धपोटी॥

     सोयरे धायरे बंधू तो धिक्कारी। बायको गुरगुरी तोंड टाकी॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ
प्रस्तावना (Arambh)

संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत. त्यांच्या अभंगांतून त्यांनी भक्तीचा, वैराग्याचा आणि सामाजिक वास्तवाचा सार मांडला आहे. प्रस्तुत अभंगात, त्यांनी दारिद्र्य आणि त्याचे मानवी जीवनावर होणारे नकारात्मक परिणाम किती खोलवर जातात, याचे अतिशय मार्मिक वर्णन केले आहे. हे केवळ बाह्य दारिद्र्य नसून, ते मानवी नातेसंबंधांना कसे पोखरून काढते, हे त्यांनी स्पष्ट केले आहे. या अभंगातून संत सेना महाराज आपल्याला दारिद्र्याच्या दुष्टचक्राची जाणीव करून देतात आणि सोबतच, या संकटातून बाहेर पडण्यासाठी भक्तीचा मार्ग सुचवतात.

प्रत्येक कडव्याचे विस्तृत विवेचन
पहिले कडवे
जगी हलकट दारिद्र भोगील। दुःख पोशील अर्धपोटी॥

अर्थ: जो मनुष्य या जगात 'हलकट' म्हणजे अत्यंत वाईट आणि दीनवाणे दारिद्र्य भोगतो, तो नेहमी दुःखालाच जवळ करतो. त्याला अनेक दुःखे सहन करावी लागतात आणि तो नेहमीच 'अर्धपोटी' राहतो, म्हणजेच त्याला पुरेसे अन्नही मिळत नाही.

विस्तृत विवेचन:

या कडव्यात संत सेना महाराज दारिद्र्याची भीषणता सांगतात. इथे दारिद्र्याला 'हलकट' असे विशेषण लावले आहे, कारण ते केवळ पैशाची कमतरता नसते, तर ते माणसाचे स्वाभिमान, मन आणि जगण्याची उमेद हिरावून घेते. दारिद्र्य हे माणसाला दुःखाचे ओझे वाहायला लावते. उदाहरणार्थ, ज्याच्या घरात चूल पेटत नाही, त्याला रोजच्या जेवणाची चिंता असते. त्याच्या मुलाबाळांना भुकेले पाहून त्याचे मन आतून पोखरले जाते.

हे दारिद्र्य केवळ आर्थिक नसते, ते मानसिक आणि भावनिक सुद्धा असते. एक गरीब माणूस समाजात उपेक्षित राहतो. त्याचे दुःख कोणालाही दिसत नाही, कारण त्याला मदत करायला कोणी पुढे येत नाही. त्यामुळे तो एकटाच आपल्या दुःखाची पोटी वागतो. 'अर्धपोटी' राहणे हे केवळ शारीरिक भूकेचे प्रतीक नाही, तर ते सामाजिक आणि भावनिक गरजांची अपूर्णताही दर्शवते. अशा माणसाच्या आयुष्यात आनंद, समाधान, आणि सुख हे कधीच पूर्णपणे येत नाहीत.

दुसरे कडवे
सोयरे धायरे बंधू तो धिक्कारी। बायको गुरगुरी तोंड टाकी॥

अर्थ: जो माणूस दारिद्र्यात आहे, त्याला त्याचे 'सोयरे धायरे' (नातेवाईक) आणि 'बंधू' (भाऊ किंवा जवळचे मित्र) तुच्छ मानतात आणि त्याचा अपमान करतात. एवढेच नाही, तर त्याची स्वतःची 'बायको' (पत्नी) सुद्धा त्याच्यावर चिडते, त्याला 'गुरगुरून' बोलते आणि नाराज होऊन तोंड पाडून बसते.

विस्तृत विवेचन:

या कडव्यात दारिद्र्याचा सर्वात वेदनादायक पैलू मांडला आहे - तो म्हणजे मानवी नातेसंबंधांवरील परिणाम. दारिद्र्य जेव्हा माणसाच्या मागे लागते, तेव्हा त्याचे जवळचे नातेवाईक, ज्यांच्याकडून त्याला आधार मिळण्याची अपेक्षा असते, तेच त्याला सोडून देतात. दारिद्र्याच्या भीतीने किंवा त्या माणसाची मदत करण्याची कुवत नसल्याने ते त्याला तुच्छ लेखतात.

याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे, जेव्हा एखादा माणूस अडचणीत असतो, तेव्हा नातेवाईक त्याच्याकडे जाणे टाळतात. ते मदतीची मागणी करेल या भीतीने त्याच्यापासून दूर राहतात. यात सर्वात मोठा धक्का बसतो, जेव्हा स्वतःच्या कुटुंबातूनच प्रेम आणि आपुलकी कमी होते. बायको जी जीवनातील अर्धांगिनी असते, ती सुद्धा दारिद्र्याच्या त्रासामुळे पतीवर रागावते. तिच्या मनात पतीबद्दल सहानुभूती असली तरी, कुटुंबाच्या गरजा पूर्ण होत नसल्याने तिचे मन कडू होते आणि ती आपल्या भावना रागाने व्यक्त करते. यामुळे त्या माणसाचे दु:ख आणखी वाढते. तो बाहेरून तर दुःखी असतोच, पण घरातूनही त्याला मानसिक आधार मिळत नाही, ज्यामुळे तो पूर्णपणे एकाकी आणि निराधार बनतो.

समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)
या अभंगातून संत सेना महाराज यांनी दारिद्र्याची केवळ आर्थिक बाजूच नाही, तर त्याचे सामाजिक आणि कौटुंबिक जीवनावर होणारे विनाशकारी परिणाम किती गंभीर असतात, हे दाखवून दिले आहे. दारिद्र्य हे केवळ पोट भरण्यापुरते मर्यादित नाही, तर ते माणसाचे मन, स्वाभिमान, आणि नातेसंबंधांनाही कमजोर करते. माणसाला एकाकी पाडून त्याचा आत्मविश्वास हिरावून घेते.

या अभंगाचा निष्कर्ष असा आहे की, दारिद्र्य हे दुःखाचे मूळ कारण आहे आणि ते मानवी जीवनातील सर्वात महत्त्वाच्या गोष्टी, म्हणजे प्रेम आणि आपुलकी, यांचाही नाश करते. संत सेना महाराज आपल्याला यातून एक संदेश देतात की, या दारिद्र्याच्या दुष्टचक्रावर मात करण्यासाठी केवळ भौतिक उपाय पुरेसे नाहीत. आत्मिक बळ आणि भक्ती हीच खरी संपत्ती आहे. जर माणसाने परमेश्वराची भक्ती केली, तर त्याला आत्मिक समाधान मिळते. हे समाधान त्याला बाह्य जगातील दारिद्र्याने निर्माण केलेल्या दुःखांवर मात करण्यास मदत करते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.08.2025-शनिवार.
===========================================