श्रीमद्भगवद्गीता- अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक ५:- गुरूनहत्वा हि महानुभावान्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक ५:-

गुरूनहत्वा हि महानुभावान्
श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके ।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव
भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥ ५॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ५:
गुरूनहत्वा हि महानुभावान्
श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके ।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव
भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥ ५॥

🔸 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ:

गुरून् अहत्वा — गुरुजनांना न मारता

हि — खरंच

महानुभावान् — महान व्यक्ती (आचार्य, श्रेष्ठ)

श्रेयः — अधिक श्रेयस्कर / चांगले

भोक्तुं — भोगणे / उपभोग करणे

भैक्ष्यम् अपि — भिक्षा देखील

इह लोके — या जगात

हत्वा — ठार करून

अर्थकामान् तु — अर्थ व कामासाठी आसक्त असलेल्या

गुरून् एव — त्याच गुरुजनांना

भुञ्जीय — भोगावे लागेल

भोगान् — सुख, संपत्ती, सत्ता इत्यादी

रुधिरप्रदिग्धान् — रक्ताने माखलेले

🔸 श्लोकाचा भावार्थ (सखोल):

या श्लोकामध्ये अर्जुन आपल्या मनातील गंभीर मानसिक द्वंद्व व्यक्त करतो. त्याचे गुरुजन, आप्तेष्ट, श्रेष्ठ पुरुष—ज्यांच्याकडून त्याने शिक्षण, ज्ञान, मार्गदर्शन घेतले—तेच आता युद्धभूमीवर त्याचे शत्रू म्हणून उभे आहेत.

अर्जुन म्हणतो:

"हे श्रीकृष्ण, जर मला माझ्या गुरूंना, पितृसमान श्रेष्ठांना मारूनच राज्य, संपत्ती, सुख मिळवायचे असेल, तर असे रक्ताने माखलेले सुख मला नको आहे. त्या पेक्षा या जगात भिक्षा मागून साधं जीवन जगणं मला अधिक श्रेयस्कर वाटतं."

🔸 विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vistrut Vivechan):

अर्जुनाची ही मनोवस्था केवळ भीतीतून नाही तर नीती, कर्तव्य, आणि धर्म यांचा गूढ संघर्ष दाखवते. युद्धात समोर उभे असलेले लोक केवळ शत्रू नाहीत, ते त्याचे गुरु, आजोबा, आप्तेष्ट आहेत. त्यांना मारून मिळणाऱ्या राज्यावर तोच कसा राज्य करू शकेल?

🌿 तत्वज्ञानात्मक दृष्टिकोन:

येथे अर्जुन 'अहिंसे'चा विचार करतो आहे, परंतु भगवंत नंतर स्पष्ट करतात की धर्मयुद्धात हिंसा ही adharm नसून कर्तव्य आहे.

अर्जुनाची ही स्थिती म्हणजे करू की नको? हा मानवी मनाचा गोंधळ.

तो "न्याय्य" वर्तनाचा मार्ग शोधतो आहे, पण त्याचा दृष्टिकोन अजूनही व्यक्तिगत भावनेने ग्रासलेला आहे.

🔸 उदाहरण (उदाहरणासहित):

समजा एखादा विद्यार्थी त्याच्या शिक्षकांविरुद्ध न्यायालयात लढा देत आहे, कारण शिक्षकांनी अन्याय केला. पण तो विचार करतो — "ज्यांच्याकडून मी शिक्षण घेतलं, त्यांच्यावरच मी न्याय मिळवण्यासाठी लढा देतो आहे, हे योग्य आहे का?"

इथे देखील अर्जुन असाच विचार करतो — "गुरूंना मारून जर राज्य मिळालं, तर ते राज्य रक्तरंजित असेल."

🔸 समारोप (Samarop):

हा श्लोक म्हणजे अर्जुनाच्या अंतरात्म्याचा आवाज आहे. त्याला वाटते की भलेही स्वतःचं जीवन कठीण जावं, पण आपल्या गुरुजनांचा, श्रेष्ठांचा वध करून मिळवलेलं सुख हे कलुषितच असणार.

🔸 निष्कर्ष (Nishkarsha):

"कर्तव्याच्या मार्गावर असताना, भावनांशी संघर्ष होतोच. पण कधी कधी 'नैतिकते'चा खरा अर्थ केवळ भावना नव्हे, तर व्यापक दृष्टिकोनातून समजून घ्यावा लागतो."

या श्लोकातून अर्जुनाचा मानवी मनोविकार उघड होतो आणि हेच गीतेच्या अध्यापनाची सुरुवात होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.08.2025-रविवार.
===========================================