संत सेना महाराज-“घरची ती भार्या रंभेला लाजवी-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

     "घरची ती भार्या रंभेला लाजवी। दुजी ती गाढवी आनंद तो॥

     सोयरे धोयरे विनविती पाया। पतिव्रतेची माया रडत असे॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ
या अभंगाची पहिली ओळ "घरची ती भार्या रंभेला लाजवी" आणि दुसरी ओळ "दुजी ती गाढवी आनंद तो" या दोन ओळींचा अर्थ, तसेच "सोयरे धोयरे विनविती पाया" आणि "पतिव्रतेची माया रडत असे" या ओळींचा अर्थ समजून घेऊया. संत सेना महाराजांनी या अभंगातून मांडलेला विचार अत्यंत गहन आणि महत्त्वाचा आहे, जो केवळ वरवरच्या अर्थाने समजून घेणे योग्य नाही.

अभंगाचा आरंभ (Introduction)
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महान संत होते. त्यांनी आपल्या अभंगातून समाजप्रबोधनाचे कार्य केले. त्यांचे अभंग सामान्य माणसांच्या जीवनाशी जोडलेले असतात, परंतु त्यांचा मूळ गाभा पारमार्थिक आणि आत्मिक असतो. प्रस्तुत अभंगातही त्यांनी 'पत्नी' आणि 'पत्नीप्रेम' या विषयांवरून सांसारिक जीवनातील एक महत्त्वाचे सत्य उलगडले आहे, ज्याचा अंतिम उद्देश भगवंताकडे जाणारा मार्ग दाखवणे आहे.

हे दोन कडवे वरकरणी 'पत्नी' आणि 'पत्नीधर्म' याबद्दल बोलत आहेत असे वाटते, परंतु त्याचा खरा अर्थ अध्यात्मिक आहे. 'भार्या' म्हणजे पत्नी आणि 'गाढवी' हे विशेषण केवळ शारीरिक स्वरूपासाठी वापरलेले नाही, तर ते एका विशिष्ट वृत्तीचे प्रतीक आहे.

पहिल्या कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन (Meaning and Elaboration of the First Stanza)
"घरची ती भार्या रंभेला लाजवी। दुजी ती गाढवी आनंद तो॥"

प्रत्येक ओळीचा अर्थ:

"घरची ती भार्या रंभेला लाजवी।"

शब्दशः अर्थ: जी पत्नी घरातील कामे करते, ती इतकी सुंदर, कर्तव्यनिष्ठ आणि सेवाभावी आहे की ती स्वर्गातील अप्सरा रंभेला देखील आपल्या गुणांनी लाजवेल. 'रंभा' ही सौंदर्य आणि विलासाचे प्रतीक मानली जाते. पण इथे संत सेना महाराज सांगत आहेत की, जी पत्नी केवळ बाह्य सौंदर्याने नव्हे, तर आपल्या सेवाभावी, कर्तव्यनिष्ठ आणि पतीला परमार्थ मार्गावर मदत करणाऱ्या गुणांनी युक्त असते, ती खरी सौंदर्यवान आहे. ती 'पत्नी' म्हणजे 'गृहलक्ष्मी' आहे.

"दुजी ती गाढवी आनंद तो॥"

शब्दशः अर्थ: 'दुजी' म्हणजे दुसरी. दुसरी स्त्री 'गाढवी'सारखी आहे आणि तिच्यासोबतचा आनंद (तो) केवळ क्षणिक आणि अज्ञानी आहे.

खोल विवेचन: संत सेना महाराजांनी 'गाढवी' हे विशेषण शारीरिक रूपासाठी वापरले नाही. 'गाढवी' ही अज्ञानाचे, वासनेचे आणि स्वार्थाचे प्रतीक आहे. जी स्त्री किंवा वृत्ती केवळ शारीरिक सुख आणि क्षणिक मोहाच्या मागे लागते, ती 'गाढवी' आहे. तिच्यासोबत मिळणारा आनंद हा खरा आणि शाश्वत नसून, केवळ क्षणभंगुर असतो, जो शेवटी दुःख आणि अधोगतीकडे नेतो. ही गाढवी वृत्ती म्हणजे केवळ वासनेचा, मोहाचा आणि सांसारिक आसक्तीचा एक भाग आहे. इथे संत 'परस्त्रीगमना'बद्दल बोलत नसून, ते मानवाच्या मनातील वासनात्मक आणि भौतिक सुखाच्या वृत्तीबद्दल बोलत आहेत. खरी 'पत्नी' ती आहे जी तुम्हाला परमार्थ मार्गात मदत करते आणि 'गाढवी' ती वृत्ती आहे जी तुम्हाला मोहात अडकवून ठेवते.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण:

कल्पना करा की एका माणसाला दोन प्रकारच्या गोष्टी आकर्षित करतात. एक, त्याची कर्तव्यनिष्ठ पत्नी जी त्याला आयुष्यात पुढे जाण्यासाठी मदत करते, योग्य मार्ग दाखवते आणि त्याला आध्यात्मिक उन्नतीसाठी प्रोत्साहन देते (ही 'रंभेला लाजवणारी भार्या'). दुसरे, क्षणिक मोह आणि वासना जे त्याला चुकीच्या मार्गाकडे ओढतात, ज्यामुळे त्याचे जीवन भरकटते आणि तो आनंद क्षणिकच असतो (ही 'गाढवी' वृत्ती).

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.08.2025-रविवार.
===========================================