श्रीमद्भगवद्गीता- अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक ७:- कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक ७:-

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः
पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः ।
यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे
शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥ ७॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ७:
श्लोक (संस्कृत):

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः।
यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्॥

✅ श्लोकाचा अर्थ (शब्दशः / Pratyek Shlokacha Arth):

कार्पण्यदोष-उपहत-स्वभावः – दयाळूपणा / आत्मदैन्यामुळे माझा स्वभाव बिघडलेला आहे

पृच्छामि त्वां – मी तुला विचारतो आहे

धर्म-सम्मूढ-चेताः – धर्माच्या बाबतीत माझे मन संभ्रमित झाले आहे

यत् श्रेयः स्यात् निश्चितं ब्रूहि तत् मे – जे निश्चितपणे माझ्या हिताचे (कल्याणाचे) आहे, ते मला सांग

शिष्यः ते अहं – मी तुझा शिष्य आहे

शाधि मां त्वां प्रपन्नम् – मी तुझ्या चरणी शरण आलो आहे, मला शिकव

🌺 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात अर्जुन पूर्णपणे मानसिक गोंधळात आणि असमंजसतेत सापडलेला आहे. युद्धभूमीत उभा असताना, आप्तस्वकीयांशी युद्ध करावा की नाही, हे त्याला कळत नाही. तो शोक, मोह, दया आणि धर्माचा गोंधळ यामुळे विवेकशक्ती गमावतो.

"माझा स्वभाव कार्पण्यदोषाने (आत्मदैन्य, लाचारपणा, कमकुवत मानसिकता) ग्रस्त झाला आहे. धर्माच्या बाबतीत मी गोंधळलेलो आहे. त्यामुळे तू मला जे खरे कल्याणकारक आहे, ते स्पष्टपणे सांग."

तो पुढे म्हणतो – "मी आता तुझा शिष्य आहे. मी तुझ्या चरणी शरण आलो आहे. कृपया मला योग्य ते ज्ञान दे, माझे मार्गदर्शन कर."

📚 प्रदिर्घ विवेचन (Vistrut Vivechan):

या श्लोकात भगवद्गीतेच्या महत्त्वपूर्ण वळणाची सुरुवात होते. आधीपर्यंत अर्जुन फक्त आपले विचार, भावना, द्वंद्व व्यक्त करत होता, पण आता तो आपल्या विवेकाची जबाबदारी श्रीकृष्णाकडे सोपवतो.

मुख्य मुद्दे:

कार्पण्य दोष (आत्मदैन्य):
अर्जुनाला आपली शक्ती, कर्तव्य, सामर्थ्य विसरल्यासारखं झालं आहे. तो मोठा योद्धा असूनही तो म्हणतो की मी लाचार झालो आहे. हे आत्मदैन्य युद्धभूमीवर एक योद्ध्यास शोभणारे नाही.

धर्म-सम्मूढ चेताः:
अर्जुनाला काय योग्य, काय अयोग्य, हेच समजेनासं झालं आहे. कर्तव्यधर्म, कुटुंबधर्म, क्षात्रधर्म यामधून तो गोंधळतो आहे.

शिष्यत्व स्वीकारणे:
हा अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा आहे. जोपर्यंत अर्जुन स्वतःच उत्तर शोधत होता, तोपर्यंत श्रीकृष्ण फक्त ऐकत होते. पण आता अर्जुन नम्रपणे म्हणतो – "मी तुझा शिष्य आहे. मी तुझ्याकडे शरण आलो आहे." हे आत्मसमर्पण ज्ञानप्राप्तीसाठी आवश्यक असते.

शरणागती व गुरु-शिष्य संबंध:
अर्जुनाने श्रीकृष्णाला आपला गुरू मानलं. हा क्षण म्हणजे ज्ञानाची सुरुवात आहे. जेव्हा विद्यार्थी शरणागती पत्करतो, तेव्हाच ज्ञानाची दारे उघडतात.

🌱 उदाहरण सहित स्पष्टीकरण (Udaharan Sahit):
उदाहरण १:

जसे एखादा विद्यार्थी परीक्षेला बसायचा असतो, पण त्याला काय अभ्यासावं, कसं अभ्यासावं हेच कळत नाही. तेव्हा तो आपले अहं बाजूला ठेवून शिक्षकांकडे मार्गदर्शनासाठी जातो.
त्याचप्रमाणे, अर्जुन इथे श्रीकृष्णाला आपले अहं, शोक, मोह सर्व बाजूला ठेवून म्हणतो – "मी शिष्य आहे, तू गुरु आहेस. मला योग्य काय हे शिकव."

उदाहरण २:

संकटाच्या वेळी आपण ज्यांच्यावर पूर्ण विश्वास ठेवतो, त्यांच्या मार्गदर्शनासाठी पूर्ण शरण जातो. अगदी वैद्य, शिक्षक, गुरु – त्यांच्यावर पूर्ण श्रद्धा ठेवून म्हणतो की, "तुम्ही जे सांगाल, ते मी मान्य करीन." अर्जुनाने हेच केलं.

🔚 समारोप (Samarop) व निष्कर्ष (Nishkarsha):

या श्लोकात अर्जुनाचे मनोविकासाचे पहिलं पाऊल स्पष्टपणे दिसते –

"मी शिष्य आहे, तू गुरू आहेस, मी गोंधळलोय – कृपया मला योग्य मार्ग दाखव."

यातून शिकण्यासारखं हे की, कोणत्याही संकटात, मानसिक गोंधळात, जेव्हा आपली निर्णयशक्ती कुंठित होते, तेव्हा योग्य व्यक्तीचा सल्ला घेणं, नम्रपणे मार्गदर्शन मागणं हेच खरे धैर्य आहे.

हे श्लोक आपल्या जीवनातही लागू होतं – जेव्हा आपल्याला काय योग्य ते समजत नाही, तेव्हा अहंकार बाजूला ठेवून गुरु, ज्येष्ठ, ज्ञानी यांच्याकडे शरण जाणं हेच श्रेयस्कर आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.09.2025-मंगळवार.
===========================================