विश्वकोश - नृत्य (Dance)-1-

[Atul Kaviraje]

विश्वकोश - नृत्य (Dance)-

नृत्य, लयबद्ध शारीरिक हालचालींचा एक कला प्रकार आहे, जो शतकानुशतके मानवी संस्कृतीचा अविभाज्य भाग राहिला आहे. ही एक अशी अभिव्यक्ती आहे जी भावना, विचार आणि कथा शब्दांशिवाय सादर करते. नृत्य केवळ मनोरंजनाचे साधन नाही, तर तो एक सांस्कृतिक वारसा, सामाजिक बंधाचे माध्यम आणि वैयक्तिक विकासाचे एक शक्तिशाली साधन देखील आहे.

1. नृत्याची व्याख्या आणि महत्त्व
नृत्य ही एक कला आहे ज्यात शरीराची हालचाल, ताल आणि लय यांचा वापर करून भावना आणि विचार व्यक्त केले जातात. हे केवळ मनोरंजनासाठी नाही, तर धार्मिक विधी, सामाजिक समारंभ आणि कथा सांगण्यासाठी देखील याचा वापर केला जातो. नृत्याच्या माध्यमातून लोक आपले सांस्कृतिक मूल्ये, परंपरा आणि इतिहास जिवंत ठेवतात. हे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी देखील खूप फायदेशीर आहे.

2. नृत्याचे प्रकार आणि शैली
नृत्याच्या शैली जगभरात विविध आहेत. त्या प्रामुख्याने दोन श्रेणींमध्ये विभागल्या जाऊ शकतात: शास्त्रीय आणि लोकनृत्य.

2.1. शास्त्रीय नृत्य
ही नृत्यशैली विशिष्ट नियम, तंत्र आणि व्याकरणावर आधारित असते. भारतात आठ प्रमुख शास्त्रीय नृत्य आहेत:

भरतनाट्यम: तामिळनाडूचे नृत्य, जे मंदिरांमध्ये केले जात असे.

कथक: उत्तर भारतातील नृत्य, ज्यात कथा सांगण्यावर भर दिला जातो.

कथकली: केरळचे नृत्य, ज्यात विस्तृत पोशाख आणि चेहऱ्यावरील हावभावांचा वापर होतो.

ओडिसी: ओडिशाचे नृत्य, ज्यात शिल्पकलेच्या मुद्रा दाखवल्या जातात.

मणिपुरी: मणिपूरचे नृत्य, जे हळू आणि कोमल हालचालींसाठी ओळखले जाते.

कुचिपुडी: आंध्र प्रदेशचे नृत्य, ज्यात अभिनय आणि गायन समाविष्ट आहे.

मोहिनीअट्टम: केरळचे आणखी एक शास्त्रीय नृत्य, जे स्त्री सौंदर्यावर आधारित आहे.

सत्त्रिया: आसामचे नृत्य, जे भक्ति चळवळीशी संबंधित आहे.

2.2. लोकनृत्य
ही नृत्यशैली एखाद्या विशिष्ट प्रदेश, समुदाय किंवा जमातीची संस्कृती दर्शवते. हे नृत्य अनेकदा उत्सव, कापणीच्या वेळी किंवा इतर सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये केले जातात.

भांगडा: पंजाबचे एक उत्साही नृत्य.

गरबा: गुजरातचे एक प्रसिद्ध नृत्य.

लावणी: महाराष्ट्राचे एक पारंपारिक नृत्य.

घुमर: राजस्थानचे एक सुंदर नृत्य.

3. नृत्यात वापरले जाणारे साहित्य आणि पोशाख
नृत्याच्या सादरीकरणात विविध प्रकारचे साहित्य आणि पोशाख वापरले जातात.

पोशाख: प्रत्येक नृत्यशैलीचा स्वतःचा विशिष्ट पोशाख असतो, जो त्या कला प्रकाराची ओळख असतो. उदाहरणार्थ, कथकलीमध्ये विस्तृत रंगीबेरंगी मेकअप आणि जड पोशाख असतो, तर भरतनाट्यममध्ये रेशमी साडी आणि दागिन्यांचा वापर होतो.

घुंगरू: ह्या छोट्या घंटा आहेत ज्या पायांवर घातल्या जातात, विशेषतः कथक सारख्या नृत्यात, जेणेकरून ताल स्पष्टपणे ऐकू येईल.

इतर साहित्य: काही नृत्यांमध्ये मुखवटे, तलवारी किंवा इतर प्रॉप्सचा देखील वापर केला जातो.

4. नृत्याचा इतिहास आणि विकास
नृत्याचा इतिहास मानवी सभ्यतेइतकाच जुना आहे. प्राचीन गुंफा चित्रांमध्ये नृत्याचे पुरावे आढळले आहेत, जे दर्शवतात की ते आदिमानवाच्या जीवनाचा भाग होते.

प्राचीन काळ: धार्मिक विधी आणि समारंभांमध्ये नृत्याचा वापर होत असे.

मध्ययुगीन: या काळात शास्त्रीय नृत्यांचा विकास झाला आणि त्यांना राजघराण्यांचे संरक्षण मिळाले.

आधुनिक काळ: 20व्या आणि 21व्या शतकात नृत्याचे जागतिकीकरण झाले आणि बॅले, जॅझ, हिप-हॉप सारखे नवीन प्रकार उदयास आले.

5. नृत्याचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
नृत्य केवळ कला नाही, तर ते समाजाचा एक महत्त्वाचा भाग देखील आहे.

सामाजिक एकता: हे लोकांना एकत्र आणते आणि समुदायाची भावना मजबूत करते.

सांस्कृतिक ओळख: हे एखाद्या समुदायाची ओळख आणि वारसा जपण्यास मदत करते.

शिक्षण: नृत्याच्या माध्यमातून इतिहास, पौराणिक कथा आणि नैतिक मूल्ये शिकवली जाऊ शकतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.09.2025-गुरुवार.
===========================================