दादाभाई नौरोजी: भारताचे 'वृद्ध पितामह' - एक दूरदृष्टीचे शिल्पकार 🇮🇳👴📚💰-1-✊

[Atul Kaviraje]

दादाभाई नौरोजी
जन्म: ४ सप्टेंबर १८२५ – 'ग्रँड ओल्ड मॅन ऑफ इंडिया', राजकारणी, शिक्षणतज्ज्ञ आणि समाज सुधारक-

दादाभाई नौरोजी: भारताचे 'वृद्ध पितामह' - एक दूरदृष्टीचे शिल्पकार 🇮🇳👴📚💰-

जन्म: ४ सप्टेंबर १८२५

आज ४ सप्टेंबर, १८२५ रोजी जन्मलेल्या दादाभाई नौरोजी या महान व्यक्तिमत्त्वाला आपण आदराने स्मरण करत आहोत. त्यांना 'ग्रँड ओल्ड मॅन ऑफ इंडिया' (Grand Old Man of India) म्हणून ओळखले जाते. ते केवळ एक राजकारणी नव्हे, तर एक दूरदृष्टीचे शिक्षणतज्ज्ञ आणि समर्पित समाज सुधारक होते. त्यांच्या जीवनाने आणि कार्यामुळे भारतीय राष्ट्रवादाच्या उभारणीत एक नवा अध्याय सुरू झाला. ब्रिटिश राजवटीत भारताच्या आर्थिक शोषणाचे त्यांनी केलेले 'ड्रेन सिद्धांत' (Drain Theory) हे विश्लेषण आजही महत्त्वाचे आहे.

1. प्रस्तावना: एका महान दूरदृष्टीचा परिचय 🧐
दादाभाई नौरोजी हे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक अग्रगण्य नेते होते. त्यांचे जीवन भारताला ब्रिटीश राजवटीतून मुक्त करण्याच्या आणि समाजाला प्रगतीच्या मार्गावर नेण्याच्या अथक प्रयत्नांनी भरलेले होते. त्यांच्या कार्याची व्याप्ती खूप मोठी होती – शिक्षणापासून राजकारणापर्यंत, समाजसुधारणेपासून आर्थिक विश्लेषणापर्यंत. त्यांचे विचार आणि कृती आजही आपल्यासाठी प्रेरणादायी आहेत.

2. प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण: ज्ञानार्जनाचा पाया 📖
दादाभाई नौरोजी यांचा जन्म ४ सप्टेंबर १८२५ रोजी महाराष्ट्रातील मुंबई येथे एका पारशी कुटुंबात झाला. त्यांचे बालपण आणि प्रारंभिक शिक्षण मुंबईतच झाले.

शिक्षण: त्यांनी मुंबईतील एलफिन्स्टन कॉलेजमधून शिक्षण घेतले. ते अत्यंत हुशार विद्यार्थी होते आणि गणितात विशेष प्रावीण्य मिळवले होते.

पहिले भारतीय प्राध्यापक: १८५० मध्ये ते एलफिन्स्टन कॉलेजमध्ये गणित आणि तत्त्वज्ञानाचे पहिले भारतीय प्राध्यापक बनले. ही त्या काळातील एक मोठी उपलब्धी होती, कारण भारतीयांना उच्च पदांवर नियुक्त केले जात नव्हते. 🎓

3. भारतातील राजकीय आणि सामाजिक सक्रियता: समाज सुधारणेची ज्योत ✨
शिक्षण क्षेत्रात काम करत असतानाच दादाभाई नौरोजी यांनी समाज सुधारणा आणि राजकीय जागृतीचे महत्त्व ओळखले.

ज्ञान प्रसारक मंडळी (१८५०): त्यांनी ज्ञान प्रसारक मंडळीची स्थापना केली, ज्याचा उद्देश सामान्य लोकांसाठी ज्ञान आणि शिक्षण उपलब्ध करून देणे हा होता.

सामाजिक सुधारणा: त्यांनी स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी, बालविवाह आणि सतीच्या विरोधात आवाज उठवला. त्यांचा विश्वास होता की सामाजिक सुधारणांशिवाय राजकीय स्वातंत्र्य अर्थहीन आहे.

स्थानिक राजकारण: त्यांनी मुंबई महानगरपालिकेत आणि बॉम्बे लेजिस्लेटिव्ह कौन्सिलमध्ये काम केले, जिथे त्यांनी भारतीयांच्या हिताचे प्रश्न मांडले.

4. इंग्लंडमधील प्रवास आणि 'ड्रेन सिद्धांत': शोषणाचे उघड गुपित 💰🇬🇧
१८५५ मध्ये दादाभाई नौरोजी व्यापारासाठी इंग्लंडला गेले. तिथे त्यांनी भारतीयांना ब्रिटिशांकडून कशा प्रकारे लुटले जात आहे, याचा अभ्यास केला.

व्यापारी म्हणून: ते कम्मा अँड कंपनीचे भागीदार बनले, जी इंग्लंडमध्ये स्थापन झालेली पहिली भारतीय व्यापारी पेढी होती.

ब्रिटिश शोषणाचे विश्लेषण: इंग्लंडमध्ये असताना त्यांनी ब्रिटिश राजवटीचे भारतावरील आर्थिक परिणाम जवळून पाहिले.

'ड्रेन सिद्धांत': त्यांनी 'पॉवर्टी अँड अन-ब्रिटीश रूल इन इंडिया' (Poverty and Un-British Rule in India) या पुस्तकात 'ड्रेन सिद्धांत' मांडला. या सिद्धांतानुसार, ब्रिटिश सरकार अनेक मार्गांनी भारताची संपत्ती (उदा. कर, पगार, वस्तू) इंग्लंडला घेऊन जात होती, ज्यामुळे भारत गरीब होत होता. 💸

उदाहरण: ब्रिटिश अधिकारी, सैनिक आणि कर्मचाऱ्यांचे पगार, निवृत्तीवेतन, इंग्लंडमधील प्रशासकीय खर्च आणि भारताकडून घेतल्या जाणाऱ्या कर्जावरील व्याज हे सर्व भारताच्या संपत्तीचे 'ड्रेन' होते.

5. ब्रिटनमधील राजकीय कारकीर्द: संसदेत भारताचा आवाज 🗣�
दादाभाई नौरोजी यांनी ब्रिटनमध्येही सक्रिय राजकारण केले, जे भारतीयांसाठी एक मोठे यश होते.

पहिला आशियाई खासदार: १८९२ मध्ये ते ब्रिटिश हाऊस ऑफ कॉमन्समध्ये फिन्सबरी सेंट्रल येथून पहिले भारतीय (आशियाई) खासदार म्हणून निवडून आले. 🇬🇧🏛�

भारतीय हक्कांचे समर्थक: संसदेत त्यांनी भारताच्या प्रश्नांना जोरदारपणे मांडले, भारतीयांना नोकऱ्यांमध्ये समान संधी मिळावी आणि त्यांच्यावरील अन्यायाचा विरोध केला.

6. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमधील भूमिका: स्वराज्यची पहिली हाक ✊
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या स्थापनेपासूनच दादाभाई नौरोजी यांचा त्यात सक्रिय सहभाग होता.

तीन वेळा अध्यक्ष: ते १८८६, १८९३ आणि १९०६ मध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष होते. 🇮🇳 congress

'स्वराज्य'ची मागणी: १९०६ च्या कलकत्ता अधिवेशनात त्यांनी पहिल्यांदा 'स्वराज्य' (Self-rule) हा शब्द वापरला आणि भारतीयांसाठी पूर्ण स्वातंत्र्याची मागणी केली. हा भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वाचा क्षण होता.

Emoji Saransh: 🇮🇳👴📚💰🇬🇧 parliament 📣 Swaraj ✊🌍💡✨❤️🙏

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.09.2025-गुरुवार.
===========================================