श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-११:-अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-११:-

श्रीभगवानुवाच ।-

अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिता: ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ११:

श्रीभगवानुवाच ।
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥

🔷 श्लोकाचा मराठी अर्थ (शब्दश: अर्थ):

श्रीभगवान म्हणाले:
"जे शोक करण्यासारखे नाहीत अशा गोष्टींसाठी तू शोक करतोस आणि तरीही तू प्रज्ञेचे (ज्ञानीपणाचे) बोल बोलतोस. पण ज्यांनी आत्मज्ञान प्राप्त केले आहे (पंडित), ते न गेलेल्यांसाठी (ज्यांचा जीव आहे) किंवा गेलेल्यांसाठी (ज्यांचा देहांत झाला आहे) शोक करत नाहीत."

🔶 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला ज्ञानाचे अत्यंत मर्म सांगतात. अर्जुन कुरुक्षेत्रावर आप्त, बंधु, गुरु यांच्या मृत्यूच्या कल्पनेने गलबलून गेला आहे, शोक करत आहे. तो म्हणतो, "हे सारे माझे आहेत, त्यांचा नाश मी कसा करू?" अशावेळी श्रीकृष्ण त्याला सांगतात:

"तू अशा गोष्टींसाठी शोक करतो आहेस ज्या शोक करण्यासारख्या नाहीत."
ज्यांना शरीराच्या मर्यादेपलिकडे आत्म्याचे सत्य ज्ञान आहे, ते "पंडित", आत्म्याच्या अमर्याद स्वरूपामुळे मृत्यू वा जन्मावर शोक करत नाहीत. कारण आत्मा कधीही मरत नाही, आणि नवा जन्म घेणं हे केवळ शरीराचं परिवर्तन आहे.

अर्जुन जरी शोक करत असला तरी त्याची भाषा ही प्रज्ञावादी वाटते – तो धर्म, कर्तव्य, नातेसंबंध यावर बोलतो आहे – पण त्या बोलण्यामागे आत्मज्ञान नाही. म्हणून श्रीकृष्ण स्पष्ट सांगतात की:
"प्रज्ञावाद बोलूनही, तू अजाणासारखा वागतो आहेस."

🔶 विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan):
✦ १. अर्जुनाचा भ्रम:

अर्जुन युद्धभूमीत शोकग्रस्त झाला आहे कारण त्याला वाटते की युद्ध म्हणजे विनाश आहे. त्याचे विचार हे मनाच्या आणि भावनांच्या पातळीवर आहेत. तो कर्म न करता पलायन करायचा विचार करतो.

✦ २. आत्मा आणि शरीर यातील भेद:

श्रीकृष्ण येथे स्पष्ट करतात की आत्मा अजर, अमर, अविनाशी आहे. शरीर नाश होणारे आहे, परंतु आत्मा नाश पावत नाही. ज्यांना हे ज्ञान असते, ते कोणत्याही स्थितीत शांत राहतात.

✦ ३. पंडितांची ओळख:

"पंडित" म्हणजे ज्यांनी आत्मा-शरीरभेद समजून घेतलेला आहे. असे ज्ञानी मृत्यूला शेवट मानत नाहीत, कारण आत्मा कधीही मरत नाही.

✦ ४. अर्जुनाचा शोक निरर्थक:

अर्जुनाचे शोक करणे हे अज्ञानातून आलेले आहे. शरीर नाश पावतं, पण आत्मा नाही – हे समजल्यावर शोक करण्यासारखं काहीच उरत नाही.

🔶 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण:

कल्पना करा, तुम्ही एक जुना झगा घालता आणि तो फाटतो. तुम्ही तो टाकता आणि नवीन झगा घालता. पण तुम्ही तुम्हीच राहता. तसेच, आत्मा शरीराचा झगा बदलतो. झगा (शरीर) गेलं म्हणून रडण्याचं कारण नाही. हे समजल्यावर मृत्यूची भीती किंवा शोकच राहत नाही.

🔶 आरंभ (Introduction):

या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांख्ययोग म्हणजे आत्म्याचं ज्ञान देतात. अर्जुन युद्ध न करण्याचा निर्णय घेतो, पण तो निर्णय भ्रमातून घेतलेला असतो. श्रीकृष्ण त्याला खरी 'प्रज्ञा' म्हणजे आत्मज्ञान सांगतात.

🔶 समारोप (Conclusion):

या श्लोकातून श्रीकृष्ण आत्म्याचे ज्ञान देत आहेत आणि शोक हे अज्ञानाचे लक्षण आहे असे स्पष्ट करत आहेत.
ज्ञानी पुरुष (पंडित) कधीही मृत्यू वा शरीरनाशावर शोक करत नाही.

🔶 निष्कर्ष (Summary/Inference):

आत्मा अजर, अमर, अविनाशी आहे.

शरीर हे नाशवंत आहे; आत्मा नाही.

ज्याला हे ज्ञान आहे तो पंडित आहे.

शोक अज्ञानाचे लक्षण आहे.

अर्जुनाचे शोक करणे हे मूर्खपणाचे लक्षण आहे, कारण तो आत्म्याचा विचार न करता शरीरधर्मावर अडकलाय.

🔚 एक वाक्यात निष्कर्ष:
"ज्यांना आत्मज्ञान असते, ते मृत्यूवर शोक करत नाहीत, कारण आत्मा कधीही मरत नाही."

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.09.2025-शनिवार.
===========================================