संत सेना महाराज-प्रेम सुख कीर्तन-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

सेनार्जींच्या मते ही सर्व व्यसने म्हणजे 'विनाश काले विपरीत बुद्धी' होय. कोणत्याही विषयाची आसक्ती म्हणजेच व्यसनाधीनता हा माणसाचा मोठा शत्रू, वेगवेगळी व्यसने असणाऱ्या व्यसनी माणसावर सेनाजींनी परखड टीका केली आहे. विविध व्यसनांचा उल्लेख करून त्यांनी स्पष्ट फटकारले आहे की, अशा प्रकारच्या व्यसनात गुंतलेल्या माणसाच्या पदरी अंती दारिद्र्य येते, त्याला अनेक दुःखी गोष्टींना सामारे जावे लागते. अशा माणसाच्या आसपासही कोणी फिरकत । नाही. यासाठी सेनाजी म्हणतात, यासाठी माणसाला एकच व्यसन असावे, ते । म्हणजे हरिनामाचे.

संत सेनामहाराजांच्या अभंगात अनेक विषय आले आहेत. त्यांच्या या सर्वत्र अभंगांचे स्वरूप आणि त्यातील मराठीपण लक्षात घेतले तर सेनाजी हे हिंदी भाषिक असल्याचे पटत नाही. मराठी संतांच्या वचनांचे, रचनांचे बरेचसे साम्य असल्याचे आढळते.

     'प्रेम सुख कीर्तन।

     आनदे गाऊ हरीचे गुण।'

संत नामदेव महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ-

अंगभंग: 'प्रेम सुख कीर्तन। आनदे गाऊ हरीचे गुण॥'

अ) आरंभ (Arambh): प्रस्तावना

भारतीय संत परंपरेत, संत नामदेव महाराज (१२७०-१३५०) हे वारकरी संप्रदायाचे एक महान संत आणि कवी म्हणून ओळखले जातात. त्यांनी आपल्या अभंगांमधून भक्ती, प्रेम आणि ईश्वर चिंतनाचे महत्त्व सांगितले. त्यांचा 'प्रेम सुख कीर्तन, आनदे गाऊ हरीचे गुण' हा अभंग केवळ एक काव्यपंक्ती नसून, तो भक्तीमार्गाचा गाभा आणि परमानंदाची अनुभूती व्यक्त करणारा एक अमूल्य ठेवा आहे.

हा अभंग आपल्याला शिकवतो की, खरे सुख भौतिक गोष्टींमध्ये नाही, तर ते परमेश्वराच्या नामात आणि त्याच्या गुणांचे प्रेमाने गुणगान करण्यात आहे. नामस्मरण आणि कीर्तन हे केवळ धार्मिक विधी नसून, ते आत्म्याला आनंद देणारे, मनाला शांत करणारे आणि ईश्वराशी एकरूप होण्याचे माध्यम आहे.

ब) प्रत्येक कडव्याचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek Kadvayache Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. प्रेम सुख कीर्तन। आनदे गाऊ हरीचे गुण॥
अर्थ: कीर्तन हे प्रेमाचे आणि सुखाचे साधन आहे. त्यातून आपल्याला परमानंद मिळतो, ज्यामुळे आपण आनंदाने हरीचे (विठ्ठलाचे) गुणगान करतो.

विस्तृत विवेचन: या पंक्तीमध्ये संत नामदेवांनी भक्तीमार्गाचा मूळ सिद्धांत स्पष्ट केला आहे. 'प्रेम' हा शब्द येथे केवळ भावनिक प्रेम नसून, तो ईश्वरनिष्ठा आणि परमोच्च भक्तीचे प्रतीक आहे. जेव्हा एखादा भक्त खऱ्या प्रेमाने ईश्वराचे नामस्मरण करतो, तेव्हा त्याला मिळणारे सुख हे अलौकिक आणि चिरंतन असते. हे सुख भौतिक सुखांपेक्षा वेगळे आहे कारण ते क्षणभंगुर नसते.

उदाहरण: एका व्यक्तीला श्रीमंत झाल्यामुळे मिळणारा आनंद तात्पुरता असू शकतो. परंतु, जेव्हा एखादा वारकरी अनेक किलोमीटर चालून पंढरपूरला विठ्ठलाचे दर्शन घेतो, तेव्हा त्याला मिळणारा आनंद आणि समाधान हे अमर्याद असते. हा आनंद 'प्रेम सुख कीर्तन' आहे. जेव्हा मन ईश्वराच्या गुणांमध्ये रमते, तेव्हा त्यातून मिळणारा आनंद इतका मोठा असतो की, आपण नकळतपणे 'आनदे गाऊ हरीचे गुण' या अवस्थेत पोहोचतो.

२. हरिनामाच्या गजरात। नाचे विठोबाच्या दारी॥
अर्थ: हरीच्या नामाचा गजर करत भक्त विठोबाच्या दारी नाचतो.

विस्तृत विवेचन: हे कडवे भक्तीच्या प्रत्यक्ष अनुभूतीचे वर्णन करते. कीर्तन आणि नामस्मरण हे केवळ शांतपणे बसून करण्याचे कर्मकांड नाही, तर ते एक उत्स्फूर्त आणि चैतन्यपूर्ण अनुभव आहे. 'हरिनामाच्या गजरात' या शब्दांतून एका सामूहिक भक्तीचा अनुभव येतो, जिथे अनेक भक्त एकत्र येऊन एकाच वेळी मोठ्या आवाजात ईश्वराचे नाव घेतात.

हे सामूहिक नामस्मरण इतके प्रभावी असते की, त्यात सामील झालेला प्रत्येकजण आत्मिक आनंदाने भरून जातो. 'नाचे विठोबाच्या दारी' ही अवस्था केवळ शारीरिक नाच नसून, ती आत्म्याच्या आनंदाची अभिव्यक्ती आहे. जेव्हा मन ईश्वराच्या प्रेमाने परिपूर्ण होते, तेव्हा शरीरही त्या आनंदाच्या लहरीवर नाचू लागते.

उदाहरण: पंढरपूरच्या वारीमध्ये लाखो वारकरी 'ज्ञानोबा-तुकाराम' चा गजर करत टाळ-मृदंगाच्या गजरात नाचतात. हा नाच केवळ नाच नसून, ती विठ्ठलाप्रती असलेली त्यांची अतूट श्रद्धा आणि प्रेमाची अभिव्यक्ती आहे. हीच अवस्था संत नामदेवांनी या ओळीतून वर्णन केली आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.09.2025-शनिवार.
===========================================