आकाशगंगा (Galaxy): तारे, वायू, धूळ आणि डार्क मॅटरची एक विशाल प्रणाली-1- 🌌-💥💫

[Atul Kaviraje]

आकाशगंगा (Galaxy): तारे, वायू, धूळ आणि डार्क मॅटरची एक विशाल प्रणाली 🌌-

आकाशगंगा (Galaxy) ही विश्वातील तारे, वायू, धूळ आणि डार्क मॅटरची गुरुत्वाकर्षणामुळे एकत्र बांधलेली एक विशाल प्रणाली आहे. ही विश्वातील सर्वात मोठी रचनात्मक एकके आहेत आणि यात अब्जावधी ते खर्वो तारे, ग्रह आणि खगोलशास्त्रीय वस्तू समाविष्ट असतात. आपली पृथ्वी देखील एका आकाशगंगेचा भाग आहे, जिला मिल्की वे (Milky Way) असे म्हटले जाते.

1. आकाशगंगा म्हणजे काय? 🤔
आकाशगंगा, ज्याला गॅलेक्सी असेही म्हणतात, हे अवकाशातील तारे, तारकीय अवशेष (जसे की पांढरे बटू, न्यूट्रॉन तारे, कृष्णविवरे), आंतरतारकीय वायू आणि धूळ, आणि एक अदृश्य घटक ज्याला डार्क मॅटर म्हणतात, यांचा एक विशाल संग्रह आहे. हे सर्व गुरुत्वाकर्षणामुळे एकत्र बांधलेले असतात आणि एका केंद्राभोवती फिरतात. आकाशगंगा हे विश्वाचे मूलभूत बांधकाम खंड आहेत. 🌟☁️

2. आकाशगंगेचे घटक ✨
आकाशगंगा मुख्यत्वे चार प्रमुख घटकांनी बनलेली असते:

तारे आणि तारकीय अवशेष: आकाशगंगेचा सर्वात दृश्यमान घटक, ज्यात आपल्या सूर्यासारखे अब्जावधी तारे समाविष्ट आहेत. ताऱ्यांच्या जीवनचक्राच्या शेवटी तयार होणारे पांढरे बटू, न्यूट्रॉन तारे आणि कृष्णविवरे देखील याचा भाग आहेत. 💫

वायू आणि धूळ: हे आंतरतारकीय माध्यम (interstellar medium) बनवतात, जे नवीन ताऱ्यांच्या जन्मासाठी कच्चा माल पुरवतात. हायड्रोजन आणि हेलियम हे सर्वात जास्त प्रमाणात असलेले वायू आहेत. 💨

डार्क मॅटर: हा आकाशगंगेचा सर्वात रहस्यमय आणि मोठ्या प्रमाणात असलेला घटक आहे. तो थेट दिसत नाही, प्रकाश उत्सर्जित किंवा शोषून घेत नाही, परंतु त्याच्या गुरुत्वाकर्षण प्रभावामुळे त्याची उपस्थिती अनुमानित केली जाते. आकाशगंगांना एकत्र बांधून ठेवण्यात याची महत्त्वाची भूमिका असते असे मानले जाते. ⚫

कृष्णविवरे (Black Holes): बहुतेक आकाशगंगांच्या केंद्रात एक विशालकाय कृष्णविवर (supermassive black hole) असते. आपल्या मिल्की वेच्या केंद्रात देखील 'सॅजिटेरियस ए*' (Sagittarius A*) नावाचे एक विशालकाय कृष्णविवर आहे. ⚫🌀

3. आकाशगंगांचे प्रकार 📊
आकाशगंगांना त्यांच्या आकृतीशास्त्रानुसार (morphology) मुख्यत्वे तीन प्रकारांमध्ये वर्गीकृत केले जाते:

सर्पिलाकार आकाशगंगा (Spiral Galaxies): हे सर्वात सामान्य प्रकारचे आकाशगंगा आहेत. यात एक सपाट, फिरणारी तबकडी असते ज्यात सर्पिलाकार भुजा (spiral arms) असतात, ज्यात तरुण तारे, वायू आणि धूळ मोठ्या प्रमाणात असतात. केंद्रात एक फुगवटा (bulge) असतो, ज्यात जुने तारे असतात. आपली मिल्की वे एक सर्पिलाकार आकाशगंगा आहे. 🌀

दीर्घवृत्तीय आकाशगंगा (Elliptical Galaxies): हे अंडाकृती ते गोलाकार आकाराचे असतात आणि यात वायू आणि धूळ कमी असते. यात मुख्यत्वे जुने तारे असतात आणि यात ताऱ्यांची निर्मिती कमी होते. 🥚

अनियमित आकाशगंगा (Irregular Galaxies): यांना कोणताही निश्चित आकार नसतो आणि त्या बहुतेकदा दोन किंवा अधिक आकाशगंगांमधील गुरुत्वाकर्षण संवाद किंवा टक्कर यांचा परिणाम असतात. यात तरुण तारे आणि वायू मोठ्या प्रमाणात असू शकतात. 〰️

काही आकाशगंगांमध्ये 'बार' (bar) सारख्या रचना देखील असतात, ज्यांना सर्पिल-बार आकाशगंगा (Barred Spiral Galaxies) असे म्हटले जाते.

4. आपली आकाशगंगा: मिल्की वे 🏡
मिल्की वे ही आपली आकाशगंगा आहे, जिथे आपली सौरमाला (solar system) आहे. ही एक सर्पिल-बार आकाशगंगा आहे, जिची अंदाजे रुंदी सुमारे 100,000 प्रकाश-वर्षे आणि जाडी सुमारे 1,000 प्रकाश-वर्षे आहे. यात अंदाजे 100 ते 400 अब्ज तारे आहेत. सूर्य मिल्की वेच्या एका सर्पिलाकार भुजेमध्ये, केंद्रापासून सुमारे 26,000 प्रकाश-वर्षे दूर स्थित आहे. 🌞🌍

5. आकाशगंगांची निर्मिती आणि विकास 🏗�
वैज्ञानिक मानतात की आकाशगंगांची निर्मिती विश्वाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात, डार्क मॅटरच्या घनदाट प्रदेशात वायू आणि धुळीच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे झाली. कालांतराने, या रचना मोठ्या होत गेल्या आणि आकाशगंगा अनेकदा एकमेकांशी टक्करून विलीन होत राहिल्या, ज्यामुळे त्यांचा विकास होत गेला. 💥💫

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.09.2025-रविवार.
===========================================