श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-१२:-न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-१२:-

न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक १२:

न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥

✦ श्लोकाचा अर्थ (SHLOKACHA ARTH):

"मी (कृष्ण) कधीही अस्तित्वात नव्हतो असे नव्हते, तू (अर्जुन) नव्हतास असेही नव्हते, हे राजे (पांडव, कौरव व इतर योद्धे)ही नव्हते असे नव्हते. आणि आपण सर्व जण भविष्यातही नसू असेही नाही; आपण सर्व अस्तित्वात होतो, आहोत आणि भविष्यातही राहू."

✦ सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण आत्म्याचे शाश्वतत्व स्पष्ट करतात. अर्जुन युद्धात आप्तेष्टांना मारण्याच्या शोकात आणि मोहात गुरफटलेला आहे. त्याच्या या मानसिक अवस्थेतून त्याला बाहेर काढण्यासाठी भगवान आत्मा (सोल/आत्मिक स्वरूप) कधी नष्ट होत नाही, जन्मत नाही आणि मरत नाही – हे पटवून देतात.

"आपण सर्वजण आधीही होतो, आहोत आणि पुढेही राहू", याचा अर्थ हा आहे की देह मरतो, परंतु आत्मा अजर, अमर, अविनाशी आहे. देहाचा विनाश झाला तरी आत्म्याचा नाही. कृष्ण अर्जुनाला सांगतात की युद्धात कोणीही खरं तर मारला जात नाही; केवळ देह नष्ट होतो, आत्मा नाही.

✦ प्रत्येक भागाचे विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
✅ "न त्व एव अहं जातु न आसम्"

– मी (कृष्ण) कधीही नव्हतो, असे कधीच नव्हते.
कृष्ण स्वतः विष्णूंचा अवतार आहेत. ते अनादी, अनंत आहेत. त्या परब्रह्माचं रूप आहेत. म्हणूनच ते म्हणतात की "मी कधीच अस्तित्वात नव्हतो" असे नाही.

✅ "न त्वं"

– तू (अर्जुन) देखील कधी अस्तित्वात नव्हतास, असे नाही.
कृष्ण इथे अर्जुनालाही आत्म्याचे शाश्वत रूप समजावून सांगत आहेत. त्याचा आत्मा, जसा तो आज आहे, तसाच पूर्वी होता, आणि पुढेही असेल.

✅ "नेमे जनाधिपाः"

– हे सर्व राजे (योद्धे – दुर्योधन, भीष्म, द्रोण इ.) सुद्धा पूर्वी नव्हते, असे नाही.
सगळ्यांचंही आत्मिक अस्तित्व आधीपासून आहे आणि पुढेही राहील. युद्धात त्यांचा देह नष्ट होईल, पण आत्मा नाही.

✅ "न चैव न भविष्यामः सर्वे वयम् अतः परम्"

– आणि आपण सर्व भविष्यातही नसणार नाही – म्हणजे भविष्यातही आपण सर्व अस्तित्वात असूच.
कृष्ण आत्म्याचं शाश्वतत्त्व स्पष्ट करत आहेत. आत्मा न जन्मतो, न मरतो. तो केवळ देहधारण करतो आणि त्याग करतो.

✦ आरंभ (Introduction):

हा श्लोक भगवंताच्या अमरत्वाचे, आत्म्याच्या शाश्वत स्वरूपाचे आणि पुनर्जन्माच्या तत्त्वज्ञानाचे मूलभूत स्पष्टीकरण देतो. अर्जुनाच्या भ्रम, शोक व मोहाला दूर करण्याचा हा पहिला प्रयत्न आहे.

✦ उदाहरण (Udaharan):

👉 एक मेणबत्ती जर दुसऱ्या मेणबत्तीला पेटवते, तर पहिली मेणबत्ती नष्ट होत नाही; त्याचे तेज दुसरीकडे हस्तांतरित होते.
तसेच, आत्मा एका देहातून दुसऱ्या देहात जातो – त्याचे अस्तित्व कायम असते. देह जरी नष्ट झाला तरी आत्मा कधीच नष्ट होत नाही.

✦ समारोप (Samarop):

हा श्लोक आत्म्याच्या अजर, अमर स्वरूपावर जोर देतो. भगवान अर्जुनाला सांगतात की आत्मा कोणाचाही नाश करत नाही आणि नाश होणाराही नाही. त्यामुळे युद्ध करताना अर्जुनाने मोह न ठेवता कर्म करणे योग्य आहे.

✦ निष्कर्ष (Nishkarsha):

देह नाशवंत आहे, पण आत्मा शाश्वत आहे.
जन्म, मृत्यू ही केवळ देहाची स्थित्यंतरे आहेत.
आपण आत्मा आहोत – अजर, अमर आणि नित्य.

हा श्लोक "आत्मा म्हणजे आपण कोण?" या प्रश्नाचे उत्तर देतो. तो आपण आत्मभान साधण्याच्या दिशेने पहिलं पाऊल आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.09.2025-रविवार.
===========================================