श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-१३.:-देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-१३.:-

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा ।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग – श्लोक १३

श्लोक (Shloka):

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा ।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥

🔸 श्लोकाचा अर्थ (Shlokacha Artha):

जसे या देहात (शरीरात) वास्तव करणाऱ्या आत्म्यास बाल्य (कौमार्य), तारुण्य (यौवन) व म्हातारपण (जरा) अशी स्थित्यंतरे येतात, तसेच मरणानंतर दुसऱ्या देहाची प्राप्ती होते. शहाणा (धीरो) पुरुष या बदलांनी गोंधळून जात नाही.

🔸 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्मा आणि शरीर यामधील फरक स्पष्ट करत आहेत. आत्मा हे नित्य, अविनाशी, अचल आणि शाश्वत तत्त्व आहे. शरीर मात्र नश्वर आहे. जन्मानंतर आपल्या शरीराला बालपण, तारुण्य आणि वार्धक्य अशा अवस्थांचा अनुभव येतो. या सर्व अवस्था म्हणजे शरीराचे बदल आहेत, आत्म्याचे नाहीत.

मृत्यू हा केवळ शरीराचा अंत आहे, आत्म्याचा नाही. आत्मा हा एका शरीरातून दुसऱ्या शरीरात जातो. जसे आपण लहानपणातून तारुण्याकडे, आणि मग वार्धक्याकडे जातो, तसेच आत्मा एका शरीरातून दुसऱ्या शरीरात संक्रमण करतो.

जो खरा धीर (शहाणा, आत्मज्ञानी) आहे, तो या बदलांनी विचलित होत नाही, कारण त्याला हे ज्ञान असते की हे सर्व शरीराशी संबंधित आहे – आत्म्याशी नाही.

🔸 प्रत्येक भागाचे स्पष्टीकरण:

"देहिन:" – देहामध्ये वास करणारा – आत्मा.

"अस्मिन देहे" – या शरीरात.

"कौमारं, यौवनं, जरा" – बाल्यावस्था, तारुण्यावस्था, वार्धक्यावस्था.

"तथा देहान्तरप्राप्तिः" – तसेच नंतर दुसऱ्या देहाची प्राप्ती होते.

"धीऱः" – शहाणा, स्थिरबुद्धी असलेला.

"न मुह्यति" – भ्रमित होत नाही, गोंधळत नाही.

🔸 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):

भगवंत अर्जुनाला सांगतात की "हे अर्जुना, तू ज्यासाठी शोक करत आहेस ते शरीर आहे – आत्मा नाही." हे जीवन म्हणजे आत्म्याची एक यात्रा आहे. शरीर ही केवळ एक साधन आहे. जसे आपण कपडे बदलतो, तसे आत्मा शरीर बदलतो.

लहानपण, तारुण्य, म्हातारपण – या अवस्था आल्याच पाहिजेत, कोणीही त्यापासून वाचू शकत नाही. परंतु या अवस्थांमध्ये बदल होत असताना 'मी' कोण आहे, हे जर एखाद्याला उमगले, तर त्याच्या जीवनातील भीती, शोक, मोह नाहीसे होतात.

मृत्यू ही केवळ शरीराची अवस्था आहे – आत्म्याची नाही. आत्मा कधीही जन्मत नाही, कधीही मरत नाही. म्हणूनच जो धीर धरतो, तो या सर्व शरीराच्या स्थित्यंतरांनी गोंधळून जात नाही.

🔸 उदाहरणासहित (Udaharanasahit):
उदाहरण १:

लहान मूल मोठं होतं. त्याला आधी खेळण्यात रस असतो, नंतर अभ्यासात, नंतर नोकरी-व्यवसायात. हे बदल शारीरिक आणि मानसिक आहेत, परंतु त्या व्यक्तीचा "मीपणा" टिकून असतो. तो बदलत नाही.

उदाहरण २:

आपण जुने कपडे काढून नवीन घालतो. कपडे बदलले म्हणून आपली ओळख बदलते का? नाही. आत्मा हेच "मी" आहे – कपड्यांप्रमाणे शरीर बदलले तरी आत्मा तोच राहतो.

🔸 आरंभ (Arambh):

अर्जुन रणभूमीत शोक करत आहे की आपल्याला आपल्या नातेवाईकांशी, गुरुजनांशी युद्ध करावं लागतंय. तो या शारीरिक नात्यांमध्ये अडकला आहे. भगवान श्रीकृष्ण त्याला समजावत आहेत की, "हे शरीर नश्वर आहे – आत्मा अमर आहे."

🔸 समारोप (Samarop):

या श्लोकाद्वारे श्रीकृष्ण आत्म्याची नित्यता आणि शरीराची नश्वरता स्पष्ट करतात. आत्म्याच्या या प्रवासात, शरीर केवळ एक टप्पा आहे. जसे बालपण आणि तारुण्य हे एकमेकांनंतर येतात, तसेच शरीराचा त्याग आणि दुसऱ्या शरीराची प्राप्ती – हे एक नैसर्गिक चक्र आहे.

🔸 निष्कर्ष (Nishkarsha):

जो या तत्त्वज्ञानाला समजतो, आत्म्याची नित्यता आणि शरीराची क्षणभंगुरता स्वीकारतो, तोच खरा 'धीर' होय. त्याला मृत्यूची भीती राहत नाही, मोह राहत नाही, आणि तो यथार्थ जीवन जगू शकतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.09.2025-सोमवार.
===========================================