संत सेना महाराज-वापितवृत्ती नित जाण। त्याहून विशेष मुलाणपण-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

     व्यवसायविषयी अभंग-

संत सेनाजी जन्माला कोठे आले याबद्दल मतभिन्नता जरी असली तरी सेनाजी नाभिक समाजाचे आहेत, याबद्दल मात्र एकमत आहे. महाराष्ट्र व उत्तर भारतातील सर्वांनी सेनामहाराज न्हावी होते. याचा निर्वाळा दिला आहे. समाजात पूर्वी नाभिक हा बारा बलुतेदार, अलुतेदारांपैकी एक. आपण एका हीन जाताते जन्माला आलो याचे दुःख चौदाव्या शतकातही बहुजन समाजातील सर्व सताना होते. तसा बलुतेदार-अलुतेदार समाजासाठी समाजोपयोगी कामे करीत, तरीही परंपरेने त्यांच्यावर खालच्या जातीचा शिक्का लावलेला असे.

संत सेनाजी यांच्या चरित्रामध्ये महिपतीबुवा ताहराबादकर या संदर्भात उल्लेख करतात.

     "वापितवृत्ती नित जाण। त्याहून विशेष मुलाणपण ॥

     जन्म देतसे नारायण। दोष पदरी यास्तव॥"

'वापितवृत्ती नित जाण। त्याहून विशेष मुलाणपण ॥' या संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा आपण सखोल अर्थ पाहू. या अभंगाची रचना संत सेना महाराजांनी केली असून त्यात त्यांनी देवाच्या नामाचे महत्त्व आणि नामस्मरणाने होणारे फायदे सांगितले आहेत.

अभंगाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
या अभंगातून संत सेना महाराज आपल्याला सांगतात की देवाचे नामस्मरण करणे हे आपल्या आयुष्यातील एक महत्त्वाचे कार्य आहे. ते म्हणतात, 'वापितवृत्ती नित जाण' म्हणजे ज्याप्रमाणे आपण आपल्या शेतीत चांगले बी पेरतो, त्याचप्रमाणे आपण आपल्या मनात आणि जीवनात देवाच्या नामाचे बीज पेरले पाहिजे. हे बी पेरल्याने आपल्या जीवनात अध्यात्मिक वाढ होते आणि आपल्याला शांती, समाधान आणि आनंद मिळतो.

पुढच्या ओळीत ते म्हणतात, 'त्याहून विशेष मुलाणपण'. याचा अर्थ, जसे एक लहान मूल निरागस आणि निष्पाप असते, त्याचप्रमाणे देवाच्या नामाचा जप केल्याने आपल्यालाही तीच निरागसता आणि निष्पापता मिळते. जेव्हा आपण देवाच्या नामस्मरणात रमून जातो, तेव्हा आपल्या मनातील सर्व नकारात्मक विचार, वाईट भावना आणि वासना नाहीशा होतात. देवाचे नाम आपल्याला शुद्ध आणि पवित्र बनवते.

दुसऱ्या कडव्यात ते सांगतात, 'जन्म देतसे नारायण। दोष पदरी यास्तव॥'. याचा अर्थ, आपल्या या जन्माचे कारण देव (नारायण) आहे. त्यामुळे आपल्याकडून कळत-नकळत जे काही दोष घडतात, ते सर्व देवाच्या नामस्मरणाने नाहीसे होतात. जेव्हा आपण देवाचे नाम घेतो, तेव्हा ते आपल्या सर्व पापांना आणि दोषांना दूर करतात. हा नामस्मरणरूपी उपाय आपल्या पापांची धुलाई करतो आणि आपल्याला शुद्ध आणि पवित्र बनवतो.

प्रत्येक कडव्याचे मराठी संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Marathi Sampurna Vistrut Vivechan)

कडवे १: 'वापितवृत्ती नित जाण। त्याहून विशेष मुलाणपण ॥'
अर्थ: संत सेना महाराज या कडव्यात नामस्मरण आणि आध्यात्मिक वाढ यावर भर देतात. 'वापितवृत्ती' म्हणजे पेरणी करण्याची वृत्ती. संत म्हणतात की जसे शेतकरी चांगल्या हंगामासाठी उत्तम बी पेरतो, त्याचप्रमाणे आपण आपल्या मनाच्या शेतात देवाच्या नामाचे बीज पेरले पाहिजे. हे बीज म्हणजे देवाचे नाव. 'नित जाण' याचा अर्थ हे कार्य आपण रोज, नियमितपणे आणि निष्ठेने केले पाहिजे. यामुळे आपल्या जीवनात सकारात्मक बदल होतात आणि आपली आध्यात्मिक प्रगती होते.

'त्याहून विशेष मुलाणपण' या ओळीत ते नामस्मरणाचा परिणाम सांगतात. मुलाणपण म्हणजे लहान मुलासारखे निष्पाप असणे. जेव्हा आपण देवाच्या नामाचे स्मरण करतो, तेव्हा आपले मन शुद्ध होते. मनातले सर्व कपट, मत्सर, क्रोध आणि लोभ दूर होतात. या प्रक्रियेमुळे आपण लहान मुलासारखे निरागस आणि निष्पाप बनतो. उदाहरणार्थ, संत तुकारामांनी त्यांच्या अभंगांमध्ये अनेकदा देवाच्या नामाची महती सांगितली आहे. जेव्हा आपण 'विठ्ठल-विठ्ठल' असे नामस्मरण करतो, तेव्हा आपले मन शांत आणि एकाग्र होते. हे नामस्मरण आपल्याला सांसारिक बंधनांपासून मुक्त करते.

कडवे २: 'जन्म देतसे नारायण। दोष पदरी यास्तव॥'
अर्थ: या कडव्यात संत सेना महाराज आपल्या जन्माचे आणि पापांचे मूळ कारण स्पष्ट करतात. 'जन्म देतसे नारायण' म्हणजे आपल्या या जन्माचे कारण देव (नारायण) आहे. देवानेच आपल्याला जन्माला घातले आहे, त्यामुळे आपल्याकडून कळत-नकळत घडणाऱ्या पापांसाठी आणि दोषांसाठी तोच आपल्याला क्षमा करू शकतो. 'दोष पदरी यास्तव' याचा अर्थ आपल्या पदरी जे दोष आहेत, ते देवाच्या नामस्मरणाने दूर होतील. आपले सर्व पाप आणि दोष देवाच्या नामाच्या जपाने धुऊन निघतात.

विवेचन: हे कडवे आपल्याला एक महत्त्वाचा संदेश देते की जरी आपल्या हातून काही वाईट घडले असेल, तरीही आपण निराश होऊ नये. कारण देवाचे नाव हे सर्व पापांवर रामबाण उपाय आहे. देवाच्या नामस्मरणाने आपण केलेल्या पापांचे प्रायश्चित होते. उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीने आयुष्यात अनेक चुका केल्या असतील, पण जेव्हा तो पश्चात्ताप करून देवाचे नामस्मरण करू लागतो, तेव्हा त्याचे मन शुद्ध होते आणि त्याला आत्मिक शांती मिळते. हे नामस्मरण त्याला एक नवी सुरुवात करण्याची संधी देते.

समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)
संत सेना महाराजांचा हा अभंग आपल्याला नामस्मरणाचे महत्त्व आणि त्याचे फायदे स्पष्ट करतो. ते आपल्याला सांगतात की देवाचे नामस्मरण करणे हे केवळ एक धार्मिक कृत्य नाही, तर ते आपल्या आत्म्याच्या शुद्धीकरणासाठी आणि आध्यात्मिक प्रगतीसाठी एक महत्त्वाचा उपाय आहे.

निष्कर्ष: या अभंगातून असा निष्कर्ष निघतो की, ज्याप्रमाणे आपण शेतीत पेरणी करतो, त्याचप्रमाणे आपल्या जीवनात देवाचे नामरूपी बीज पेरले पाहिजे. हे नामस्मरण आपल्याला लहान मुलासारखे निष्पाप बनवते आणि आपल्या सर्व दोषांना दूर करते. म्हणून, संत सेना महाराज आपल्याला देवाच्या नामस्मरणाची कास धरण्याचा सल्ला देतात, जेणेकरून आपले जीवन अधिक शांत, समाधानी आणि पवित्र होईल.

(भक्तविजय अध्याय ३४ वा)

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.09.2025-सोमवार.
===========================================