श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २-श्लोक-१५:-यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-१५:-

यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक १५:

यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥

📜 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

यं – ज्याला

हि – खरंच/नक्कीच

न व्यथयन्ति – दुःख देत नाहीत, विचलित करत नाहीत

एते – हे (सुख-दुःख इत्यादी)

पुरुषं – मनुष्याला

पुरुषर्षभ – हे उत्तम पुरुष (अर्जुना)!

समा – सम (समान)

दुःखसुखं – दुःख आणि सुख

धीरं – स्थिरबुद्धी असलेला, संयमी

सः – तो

अमृतत्वाय – अमरत्वासाठी, मोक्षासाठी

कल्पते – पात्र होतो, योग्य ठरतो

🪔 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

हे अर्जुना! जो पुरुष सुख व दुःख यामध्ये समता ठेवतो, आणि ज्याला हे द्वंद्व त्याच्या मन:शक्तीला विचलित करू शकत नाहीत, तो खऱ्या अर्थाने धीर (स्थिर, संयमी) आहे. अशा धीर पुरुषालाच 'अमृतत्व', म्हणजेच आत्मसाक्षात्कार, मोक्षप्राप्ती किंवा परम सत्याच्या प्राप्तीची पात्रता प्राप्त होते.

🔍 विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
🌿 आरंभ (Arambh):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला जीवनातील सुख-दुःख, हर्ष-विषाद या भावनांवर कशा प्रकारे नियंत्रण ठेवायचं, याबाबत मार्गदर्शन करत आहेत. गीतेतील हे एक अत्यंत महत्त्वाचं तत्वज्ञान आहे.

🧠 मुख्य विवेचन (Vivechan):

सुख-दुःख अपरिहार्य आहेत:

मानवी जीवनात सुख आणि दुःख या दोन गोष्टी सतत येत-जात राहतात.

यांना टाळणं शक्य नाही, पण यावर प्रतिक्रिया कशी द्यायची, हे आपल्या हातात आहे.

धीरता आणि समत्व:

जो मनुष्य या दोन्ही स्थितींमध्ये समता राखतो – म्हणजेच सुख आलं तरी उन्मत्त होत नाही, आणि दुःख आलं तरी खचून जात नाही – तोच खऱ्या अर्थाने धीर असतो.

'धीर' म्हणजे जो क्षणिक भावना, वेदना किंवा सुखाच्या लाटांमध्ये वाहून जात नाही.

'अमृतत्व' म्हणजे काय?:

येथे 'अमृतत्व' म्हणजे शारीरिक अमरत्व नव्हे, तर आत्मज्ञान व मोक्ष.

जो व्यक्ती सुख-दुःख यांमध्ये साम्य ठेवतो, तोच आत्मज्ञानाचा अधिकारी ठरतो.

कर्मयोग, भक्तियोग किंवा ज्ञानयोग यांपैकी कोणत्याही मार्गावर यशस्वी होण्यासाठी ही स्थितप्रज्ञ अवस्था आवश्यक आहे.

वास्तविक जीवनातील उदाहरण:

उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी परीक्षेत उत्तीर्ण झाला तर खूप आनंदी होतो, पण नापास झाला तर खचतो.

पण जर तो हे समजून घेतो की दोन्ही परिस्थिती या क्षणिक आहेत आणि त्याचं अंतिम उद्दिष्ट शिक्षण-ग्रहण आहे, तर तो खऱ्या अर्थाने समदृष्टिकोन ठेवतो.

🧘 समारोप (Samarop):

या श्लोकातून भगवान श्रीकृष्ण आपल्याला जीवनातील सर्वप्रकारच्या अनुभवांकडे समदृष्टिकोनातून पाहण्याची शिकवण देतात. सुख-दुःखाच्या लाटांवर न वाहता, स्थिर, शांत आणि संयमी राहणं – हाच आत्मोन्नतीचा खरा मार्ग आहे.

🔚 निष्कर्ष (Nishkarsha):

जीवन हे नित्य बदलत राहणारं आहे.

त्यात स्थिरता मिळवण्याचा मार्ग म्हणजे समत्व बुद्धी, म्हणजेच सुख-दुःख, जय-पराजय, हर्ष-विषाद या सगळ्यांना समान मानणे.

जो व्यक्ती हे साध्य करतो, तोच खऱ्या अर्थाने मोक्षाचा अधिकारी बनतो.

🎯 थोडक्यात सारांश:

"जो सुख-दुःखात विचलित होत नाही, त्याची बुद्धी स्थिर असते; अशा मनुष्यालाच मोक्षाची – अमृतत्वाची – पात्रता प्राप्त होते."

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.09.2025-बुधवार.
===========================================