श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-१६:-नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-१६:-

नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक १६:

"नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥"

🌸 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Shlokacha Arth):

न: नाही

असतः: जे अस्तित्वहीन आहे (असत्य/अस्थिर/भौतिक जग)

विद्यते: आहे

भावः: अस्तित्व / सत्यता

न: नाही

अभावः: अनुपस्थिती / शून्यता

विद्यते: आहे

सतः: जे सत्य आहे / नित्य आहे

उभयोः अपि: या दोघांमध्येही

दृष्टः अन्तः: स्पष्ट सीमा / अंतर समजलेले

तत्त्वदर्शिभिः: तत्वज्ञान असणाऱ्या ज्ञानी लोकांनी

🔎 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला "सत्य आणि असत्य", "शाश्वत आणि नाशवंत" यांच्या सीमारेषा स्पष्टपणे उलगडून सांगत आहेत.

जे असत्य, नाशवंत, आणि भौतिक आहे (जसे की शरीर, वस्तू, संपत्ती), त्याचे खरे अस्तित्व नाही.

जे सत्य, नित्य, आणि अदृश्य आहे (जसे की आत्मा, परमात्मा, चैतन्य), त्याचे कधीही अभाव होत नाही.

तत्त्वज्ञानी लोकांनी या दोघांमध्ये भेद ओळखलेला आहे.

📚 प्रत्येक शब्दाचा विवेचनात्मक अर्थ (Vistrut Vivechan):

"नासतो विद्यते भावः" –
असत्य वा नाश पावणाऱ्या गोष्टींना शाश्वत अस्तित्व नाही. उदा. शरीर, सुख-दुःख, मान-सन्मान हे सर्व क्षणिक आहेत. ते बदलतात, नष्ट होतात. म्हणून त्यांना "सत्य" म्हणता येत नाही.

"नाभावो विद्यते सतः" –
जे सत्य आहे – आत्मा, ब्रह्म, परमसत्ता – त्याचे कधीही अभाव होऊ शकत नाही. आत्मा नशवर नाही. तो अजर, अमर, शाश्वत आहे.

"उभयोरपि दृष्टोऽन्तः तत्त्वदर्शिभिः" –
हे भेद तत्त्वदर्शी (ज्ञानी) लोकांनी जाणले आहेत. त्यांना माहीत आहे की जगात जे काही बदलते, नष्ट होते – ते खोटं आहे. आणि जे काही नेहमीच तसंच राहिलं आहे – तेच खरं आहे.

🧘 आध्यात्मिक अर्थ (Adhyatmik Artha):

हा श्लोक "वस्तूंच्या तात्पुरत्या स्वरूपा" कडे लक्ष वेधतो. जीवनातील दुःख हे नाशवंत गोष्टींशी आसक्तीमुळे होते. जर आपण आत्मा म्हणून स्वतःची ओळख पटवली, तर नाशाच्या भितीपासून मुक्त होतो.

💡 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharanasahit):

उदाहरण १:
फुलं कोमल असतात, सुगंधित असतात, पण ती लवकर सुकतात.
ते क्षणिक आहेत. म्हणूनच, फुलाचा असणं हे अस्थायी आहे. म्हणूनच ते "असत्".

उदाहरण २:
सूर्य उदय होतो आणि मावळतो, पण सूर्याचं अस्तित्व कायम आहे.
त्याचप्रमाणे, आत्मा शरीरात येतो-जातो, पण आत्मा कधीही नाश पावत नाही.

🧾 समारोप (Samarop):

भगवंत अर्जुनाला हे समजावत आहेत की तू ज्यासाठी दुःखी होतोयस – शरीर, संबंध, नातेसंबंध – ते सारे क्षणिक आहेत. सत्य हे आत्म्याचं आहे, जो अमर आहे.

🧠 निष्कर्ष (Nishkarsha):

"सत्य आणि असत्य यातील भेद ओळखला, की जीवनात शांती येते."
"नाशवंत गोष्टींमध्ये सत्य शोधू नकोस. आत्मा जाण – तोच नित्य आहे."

जर तू शाश्वत आत्म्याचा अनुभव घेतलास, तर भौतिक दुःख तुझ्या मनाला कधीही हालवू शकणार नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.09.2025-गुरुवार.
===========================================