🌹 सुभद्रा (पूपुल) जयकर: भारतीय संस्कृतीच्या संवर्धक 🌹- ११ सप्टेंबर १९१५-2-

[Atul Kaviraje]

सुभद्रI (पूपुल) जयकर   ११ सप्टेंबर १९१५   भारतीय सांस्कृतिक आणि सामाजिक कार्यकर्त्या, लेखक-

🌹 सुभद्रा (पूपुल) जयकर: भारतीय संस्कृतीच्या संवर्धक 🌹-

१. प्रस्तावना: भारतीय संस्कृतीची प्रेरणा 🇮🇳
पूपुल जयकर हे केवळ एक नाव नव्हते, तर ते भारतीय सांस्कृतिक पुनर्जागरणाचे एक प्रतीक होते. ११ सप्टेंबर १९१५ रोजी जन्मलेल्या जयकर यांनी आपल्या जीवनात भारतीय कला, हस्तकला आणि अध्यात्मिक विचारांना जागतिक स्तरावर नेण्याचे काम केले. त्यांचे कार्य हे केवळ भारताच्या सांस्कृतिक समृद्धीचे द्योतक नव्हते, तर ते एका राष्ट्राला त्याची ऐतिहासिक ओळख आणि वारसा जपण्यास प्रवृत्त करणारे होते. त्यांनी भारतीय हस्तकलांना एक नवीन दिशा दिली, ज्यायोगे हजारो कारागिरांना आर्थिक आणि सामाजिक स्थैर्य प्राप्त झाले.

२. बालपण आणि शिक्षण 📚
पूपुल जयकर यांचा जन्म एका प्रतिष्ठित कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील एक नागरी सेवक होते, त्यामुळे त्यांना देशातील विविध भागांमध्ये राहण्याची संधी मिळाली. या अनुभवामुळे त्यांना भारताच्या विविध संस्कृतींची आणि परंपरांची सखोल ओळख झाली. त्यांचे शिक्षण इंग्लंडमध्ये झाले, जिथे त्यांनी लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये शिक्षण घेतले. पाश्चात्य शिक्षणासोबतच भारतीय मूल्यांची त्यांची खोलवर जाण यामुळे त्यांची वैचारिक जडणघडण अधिक समृद्ध झाली. त्यांच्या बालपणापासूनच त्यांना कला आणि संस्कृतीबद्दल विशेष रुची होती.

३. जे. कृष्णमूर्ती यांच्याशी संबंध 🧘�♀️
जे. कृष्णमूर्ती, हे एक प्रसिद्ध तत्त्वज्ञ आणि आध्यात्मिक गुरू होते. पूपुल जयकर यांच्या जीवनावर कृष्णमूर्तींच्या विचारांचा खूप मोठा प्रभाव होता. त्या कृष्णमूर्तींच्या जवळच्या शिष्या आणि मैत्रीण होत्या. त्यांच्यातील संबंध हे केवळ वैयक्तिक नव्हते, तर ते गहन आध्यात्मिक आणि बौद्धिक विचारांवर आधारित होते. जयकर यांनी कृष्णमूर्तींच्या अनेक संस्थांमध्ये काम केले आणि त्यांचे विचार जगभरात पोहोचवण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यांच्या जीवनातील अनेक निर्णय आणि दृष्टिकोन कृष्णमूर्तींच्या शिकवणीतून प्रेरित होते.

४. भारतीय हस्तकला आणि हातमाग पुनरुज्जीवन 🎨
स्वातंत्र्यानंतर, भारताला आपल्या पारंपरिक उद्योगांना पुनरुज्जीवित करण्याची गरज होती. पूपुल जयकर यांनी यात सिंहाचा वाटा उचलला. त्यांनी अखिल भारतीय हस्तकला मंडळाची (All India Handicrafts Board) स्थापना केली आणि त्याच्या अध्यक्षा म्हणून काम केले. त्यांनी दुर्मीळ होत चाललेल्या हातमाग आणि हस्तकला प्रकारांना नवीन जीवन दिले. उदा. ओडिशातील इक्कत विणकाम, आंध्र प्रदेशातील कलमकारी, गुजरातमधील पटोला साड्या. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे अनेक कारागिरांना त्यांचा पारंपरिक व्यवसाय पुन्हा सुरू करता आला आणि त्यांना योग्य मोबदला मिळू लागला. त्यांनी 'क्राफ्ट्स म्युझियम' ची स्थापना केली, जेणेकरून या कलाकृतींचे प्रदर्शन आणि जतन करता येईल.

५. इंदिरा गांधी यांच्यासोबतचे कार्य 🤝
पूपुल जयकर या माजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या अत्यंत विश्वासू आणि सांस्कृतिक सल्लागार होत्या. सांस्कृतिक धोरणे ठरवण्यात त्यांचा मोठा वाटा होता. भारताची सांस्कृतिक प्रतिमा आंतरराष्ट्रीय स्तरावर उंचावण्यासाठी त्यांनी अनेक उपक्रम राबवले, जसे की 'फेस्टिव्हल ऑफ इंडिया'. हे महोत्सव अमेरिका, ब्रिटन, फ्रान्स आणि सोव्हिएत युनियनमध्ये आयोजित करण्यात आले होते, ज्यामुळे जगाला भारताच्या समृद्ध संस्कृतीची ओळख झाली. या महोत्सवांनी भारतीय कला, संगीत, नृत्य आणि हस्तकलांना जागतिक व्यासपीठ मिळवून दिले.

६. प्रमुख सांस्कृतिक संस्थांचे योगदान 🏛�
पूपुल जयकर यांनी अनेक प्रमुख सांस्कृतिक संस्थांच्या स्थापनेत आणि विकासात सक्रिय भूमिका बजावली.

नॅशनल सेंटर फॉर परफॉर्मिंग आर्ट्स (NCPA): त्या NCPA च्या संस्थापकांपैकी एक होत्या, ज्याने भारतीय कलांना प्रोत्साहन देण्यासाठी महत्त्वपूर्ण काम केले.

इंडियन नॅशनल ट्रस्ट फॉर आर्ट अँड कल्चरल हेरिटेज (INTACH): INTACH ची स्थापना त्यांनी केली, ज्याचा उद्देश भारताच्या नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक वारशाचे संरक्षण करणे हा होता.

त्यांनी अनेक राष्ट्रीय कला प्रदर्शन केंद्रे स्थापन केली, जिथे भारतीय कलाकारांना त्यांची कला सादर करण्याची संधी मिळाली.
या संस्थांनी भारतीय संस्कृतीच्या जतन आणि प्रसारासाठी मजबूत पाया घातला.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.09.2025-गुरुवार.
===========================================