श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २-श्लोक-१७:-अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-१७:-

अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक १७:

अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥

🌺 श्लोकाचा अर्थ (SHLOK ARTH):

"हे जाणून ठेव की, ज्याने हे सर्व विश्व व्यापून टाकले आहे ते 'अविनाशी' आहे. त्या अव्यय (नाशरहित) तत्वाचा विनाश कोणीच करू शकत नाही."

🕉� सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

भगवंत श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्म्याच्या शाश्वततेबाबत सांगतात. हे शरीर नाशवंत आहे, परंतु आत्मा हा अविनाशी, अमर व अचल आहे. हे संपूर्ण विश्व ज्या आत्मतत्त्वाने व्यापलेले आहे ते कधीच नष्ट होत नाही. तो आत्मा न जन्मतो, न मरतो, आणि त्याचा विनाश करणे कुणाच्याही शक्तीच्या पलिकडचे आहे.

ही आत्मा सर्वत्र व्यापलेली असून, ती सजीव व निर्जीव अशा सर्व घटकांमध्ये असते. त्यामुळे कोणत्याही व्यक्तीचा मृत्यू म्हणजे केवळ शरीराचा नाश असतो; आत्मा मात्र नष्ट होत नाही.

🔍 प्रत्येक भागाचे विश्लेषण (Pratyek Shabda-Vivechan):

अविनाशि तु तद् – ते तत्व (आत्मा) अविनाशी आहे.

विद्धि – हे जाणून ठेव (ग्रहण कर).

येन सर्वमिदं ततम् – ज्याने हे सर्व व्यापले आहे (सर्वत्र पसरलेला आहे).

विनाशम् अव्ययस्य अस्य – या अव्यय (न बदलणाऱ्या) आत्म्याचा विनाश

न कश्चित् कर्तुम् अर्हति – कोणीही करू शकत नाही.

📘 विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण आत्म्याच्या स्वरूपाचे वर्णन करतात.

आत्मा हा कोणत्याही गोष्टीने नष्ट होऊ शकत नाही. ना अग्नीने जळतो, ना पाण्याने भिजतो, ना वाऱ्याने सुकतो. आत्मा जन्म-मरणाच्या पलीकडे आहे. त्याला कोणतीही भौतिक शक्ती स्पर्शही करू शकत नाही. या आत्म्याचं अस्तित्व संपूर्ण जगात आहे – प्रत्येक व्यक्ती, प्राणी, झाडं, खडक, सजीव-निर्जीव यामध्ये आत्मा आहेच.

जेव्हा आपण एखाद्याचा मृत्यू होतो असं म्हणतो, तेव्हा खरं तर केवळ शरीर नष्ट होतं, आत्मा दुसऱ्या शरीरात प्रवेश करतो. म्हणूनच हे समजणं महत्त्वाचं आहे की आत्मा कधीही नष्ट होत नाही.

📍 आरंभ (Arambh):

सांख्ययोगामध्ये भगवंत अर्जुनाला जीवन आणि मृत्यू यांचं गूढ उलगडून सांगतात. ही शिकवण केवळ युद्धासाठी नसून, जीवनाच्या प्रत्येक टप्प्यावर उपयुक्त आहे. जीवनात आपल्याला ज्या गोष्टी नश्वर वाटतात, त्या खऱ्या अर्थाने क्षणभंगुर असतात, पण आत्मा — हा अनादि, अविनाशी आणि शाश्वत आहे.

🧾 समारोप (Samarop):

या श्लोकामधून भगवान श्रीकृष्ण आत्म्याची वैश्विकता आणि नाशरहित स्वरूप स्पष्ट करतात. आत्मा न फोडता येतो, न जाळता येतो, तो कोणत्याही भौतिक शक्तीला अधीन नसतो. यामुळेच आपल्याला शरीराच्या बदलामुळे किंवा मृत्यूमुळे भयभीत होण्याचं काहीच कारण नाही.

🔚 निष्कर्ष (Nishkarsha):

आत्मा हा नश्वर शरीरापेक्षा कितीतरी उच्च, व्यापक व शाश्वत आहे. हे समजून घेतल्यावर, आपल्याला जीवनातील संकटं, मृत्यू किंवा शरीराच्या नाशाने दुःखी व्हायचं कारण राहत नाही. आत्मज्ञान मिळवणं हेच खरं मुक्तीचं द्वार आहे.

🧿 उदाहरण (Udaharana):

जसं आकाशाला कधीही फोडता, जाळता, की नष्ट करता येत नाही — कारण ते सर्वत्र पसरलेलं आहे — त्याचप्रमाणे आत्मा देखील असतो.

किंवा जसं वीजेचा प्रवाह तारा बदलला तरीही चालूच राहतो, तसं आत्मा शरीर बदलतो, पण त्याचं अस्तित्व तसंच राहातं.

〰️
ही शिकवण आपल्याला नश्वरतेच्या भितीवर मात करून, शाश्वत सत्याकडे वळण्याची प्रेरणा देते.
〰️

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.09.2025-शुक्रवार.
===========================================