संत सेना महाराज-केलीसे जतन। धोकटी आरसाचि जाण-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

ज्ञातिबांधवांना असा स्पष्ट इशारा सेनाजींनी दिला आहे. हा एक शास्त्राने मान्य केलेला कुळाचार आहे, त्यावर विश्वास ठेवावा. सेनाजी व्यवसाय धर्माबद्दल विठ्ठलासी संवाद करतात की, हे ईश्वरा, मला तू ज्या जातीत कुळात जन्माला घातले आहे,

     'केलीसे जतन। धोकटी आरसाचि जाण।

     करितो व्यवसाय। माझ्यI जातीचा स्वभाव।'

'केलीसे जतन। धोकटी आरसाचि जाण।
करितो व्यवसाय। माझ्यI जातीचा स्वभाव।

या ओळी संत तुकाराम महाराजांच्या एका अभंगातील आहेत. या अभंगात ते स्वतःला 'न्हावी' (न्हावी/केशकर्तनाची सेवा करणारा) म्हणून संबोधतात.

संत तुकाराम महाराज: अभंगाचा सखोल भावार्थ
अभंगाचा आरंभ (प्रस्तावना)
संत तुकाराम महाराज हे एक महान वारकरी संत होते. त्यांनी आपल्या अभंगांमधून समाजाला अध्यात्म, नीती आणि भक्तीमार्गाची शिकवण दिली. त्यांचे अभंग साधे, सोपे आणि दैनंदिन जीवनातील उदाहरणे घेऊन तयार केलेले आहेत. प्रस्तुत अभंगात ते स्वतःचा व्यवसाय आणि स्वभाव सांगताना, त्याचा आध्यात्मिक अर्थ स्पष्ट करतात.

पहिल्या कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन
'केलीसे जतन। धोकटी आरसाचि जाण।'

अर्थ: तुकाराम महाराज म्हणतात की, त्यांनी आपल्या व्यवसायासाठी आरसा आणि इतर साधने जपून ठेवली आहेत. 'धोकटी' म्हणजे कमरेला लावायची पिशवी किंवा पट्टा, ज्यात न्हावी त्यांची उपकरणे ठेवतात. 'आरसा' हे बाह्य सौंदर्य पाहण्याचे प्रतीक आहे. या ओळींचा बाह्य अर्थ असा आहे की, ते त्यांच्या व्यवसायाची साधने सांभाळून ठेवतात.

आध्यात्मिक विवेचन: या ओळींना आध्यात्मिक दृष्टिकोन आहे. संत तुकाराम महाराज येथे 'आरसा' या शब्दाचा उपयोग आपल्या मनाचा आरसा असा करतात. ते सांगतात की, त्यांनी आपला आत्मा आणि मन स्वच्छ ठेवले आहे, जेणेकरून त्यात कोणताही मायेचा, लोभाचा किंवा मोहाचा डाग दिसू नये. मानवी मन हे आरशासारखे असते. त्यात आपल्या कर्मांचे प्रतिबिंब दिसते. त्यांनी आपल्या मनाचा आरसा जपून ठेवला आहे, म्हणजे त्यांनी आपली आंतरिक शुद्धता जपली आहे.

उदाहरण: जसे एखादा कलाकार आपली साधने (उदा. ब्रश, रंग) जपून ठेवतो, कारण तीच त्याच्या कलेचा आधार असतात, त्याचप्रमाणे संत आपल्या मनाची आणि आत्म्याची शुद्धता जपून ठेवतात. कारण ही शुद्धताच त्यांना ईश्वरापर्यंत पोहोचवण्यास मदत करते.

दुसऱ्या कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन
'करितो व्यवसाय। माझ्यI जातीचा स्वभाव।'

अर्थ: तुकाराम महाराज म्हणतात की, ते आपला व्यवसाय करत आहेत आणि हाच त्यांच्या जातीचा स्वभाव आहे. येथे 'जात' या शब्दाचा अर्थ पारंपरिक 'जात' नसून, त्यांच्या भक्तीची जात किंवा भक्ती करण्याचा स्वभाव असा आहे.

आध्यात्मिक विवेचन: संत तुकाराम महाराज म्हणतात की, त्यांचे खरे काम (व्यवसाय) हे संसारातील लोकांच्या मनातील अशुद्धता, वाईट विचार आणि अहंकाराचा केश (केस) काढण्याचे आहे. ते लोकांना त्यांच्या मनाचे सौंदर्य कसे वाढवावे हे शिकवतात. जसा न्हावी बाह्य केस कापून माणसाला सुंदर बनवतो, तसेच संत तुकाराम महाराज अभंगांच्या माध्यमातून लोकांच्या मनातील दोष दूर करतात आणि त्यांना अधिक शुद्ध आणि सुंदर बनवतात. हाच त्यांचा स्वभाव आहे. लोकांची सेवा करणे, त्यांचे कल्याण करणे हाच त्यांच्या आयुष्याचा आणि भक्तीचा खरा स्वभाव आहे.

उदाहरण: जसा एखादा डॉक्टर रोग्याला औषध देऊन त्याला निरोगी बनवतो, त्याचप्रमाणे संत तुकाराम महाराज अभंग आणि शिकवणीद्वारे लोकांच्या मनातील दुःख, चिंता आणि अज्ञान दूर करतात.

अभंगाचा समारोप आणि निष्कर्ष
या अभंगातून संत तुकाराम महाराज आपल्याला सांगतात की, प्रत्येक व्यक्तीने आपले काम (व्यवसाय) प्रामाणिकपणे केले पाहिजे. परंतु, या कामातही आध्यात्मिक दृष्टी ठेवली पाहिजे. त्यांचे 'न्हावी' असणे हे फक्त बाह्य स्वरूपात होते, पण त्यांचे खरे काम हे अध्यात्मिक होते. त्यांनी त्यांच्या व्यवसायाचा उपयोग आध्यात्मिक शिकवण देण्यासाठी केला.

हा अभंग आपल्याला हे शिकवतो की, आपली जातीची ओळख ही आपल्या व्यवसायाने किंवा जन्माने ठरत नाही, तर ती आपल्या स्वभावाने आणि कर्मांनी ठरते. संत तुकाराम महाराजांनी हे सिद्ध केले की, कोणताही व्यवसाय लहान किंवा मोठा नसतो, फक्त आपले काम करण्याची दृष्टी आणि उद्देश महत्त्वाचा असतो. त्यांनी आपल्या कार्याला भक्तीचा रंग देऊन ते अधिक उदात्त बनवले.

यामुळे, आपण आपल्या दैनंदिन जीवनातील कामांना फक्त कर्तव्य मानून न करता, ती ईश्वरी सेवा मानून केली पाहिजे

हे सर्व जतन करून धमानुसार माझ्या जातीचा धंदा करणार आहे. सेनाजींनी आपल्या अवघ्या ज्ञातिबांधवांना व्यवसाय करताना विठ्ठलाची सतत भक्ती करावी; असे जणू निर्देश दिले आहेत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.09.2025-शुक्रवार.
===========================================