फिरोज गांधी: भारतीय राजकारणातील एक निर्भीड व्यक्तिमत्त्व 🇮🇳-१२ सप्टेंबर १९१२-1

[Atul Kaviraje]

फिरोज गांधी (Feroze Gandhi)   १२ सप्टेंबर १९१२   भारतीय राजकारणी, पत्रकार, इंदिरा गांधी यांचे पती

फिरोज गांधी: भारतीय राजकारणातील एक निर्भीड व्यक्तिमत्त्व 🇮🇳-

जन्म: १२ सप्टेंबर १९१२
मृत्यू: ०८ सप्टेंबर १९६०

परिचय (Introduction) 🌟
आज, १२ सप्टेंबर रोजी, आपण भारतीय राजकारणातील एका महत्त्वाच्या आणि निर्भीड व्यक्तिमत्त्वाची जयंती साजरी करत आहोत – फिरोज गांधी. भारताच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांचे पती आणि प्रसिद्ध गांधी घराण्याचे सदस्य असूनही, फिरोज गांधी यांनी स्वतःची एक वेगळी ओळख निर्माण केली. ते केवळ एक प्रभावी राजकारणीच नव्हते, तर एक तळमळीचे पत्रकार, कुशल संसद सदस्य आणि भ्रष्टाचाराविरुद्ध आवाज उठवणारे एक धाडसी कार्यकर्ते होते. त्यांचा जीवन प्रवास स्वातंत्र्यापूर्वीच्या संघर्षापासून ते स्वतंत्र भारताच्या सुरुवातीच्या दशकातील संसदीय कामकाजापर्यंत पसरलेला आहे. त्यांच्या योगदानाला अनेकदा दुर्लक्षित केले जाते, परंतु भारतीय लोकशाही आणि पत्रकारितेमध्ये त्यांचे कार्य अनमोल होते. हा लेख त्यांच्या आयुष्यातील विविध पैलूंचा सखोल अभ्यास करेल, त्यांच्या कार्याचे महत्त्व अधोरेखित करेल.

१. बालपण आणि शिक्षण (Childhood and Education) 📚
फिरोज जहाँगीर गांधी यांचा जन्म १२ सप्टेंबर १९१२ रोजी मुंबईतील एका पारशी कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील जहाँगीर फरीदून गांधी हे एका लहान कंपनीत कारकून होते आणि आई रतिमाई ही गृहिणी होती. फिरोज यांच्या जन्मानंतर काही वर्षांनी त्यांचे कुटुंब अलाहाबादला स्थलांतरित झाले, जिथे त्यांचे बालपण आणि प्राथमिक शिक्षण झाले.

कुटुंब आणि पार्श्वभूमी: फिरोज यांचे कुटुंब मध्यमवर्गीय होते. अलाहाबादमधील त्यांचे जीवन साधे होते. त्यांचे मूळ आडनाव 'घांडी' होते, जे नंतर महात्मा गांधींच्या प्रभावाने 'गांधी' असे बदलले असे मानले जाते, मात्र यावर काही मतभेद आहेत.

शिक्षण: त्यांनी अलाहाबादच्या एव्हिंग ख्रिश्चन कॉलेजमधून इंटरमीडिएटचे शिक्षण घेतले. याच काळात ते स्वातंत्र्य संग्रामाकडे आकर्षित झाले आणि त्यांचे औपचारिक शिक्षण काहीसे मागे पडले. नंतर त्यांनी लंडनच्या लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये शिक्षण घेतले.

गुरु आणि प्रेरणा: अलाहाबादमध्ये त्यांचे मामा रहते होते, जे कर्नल होते. त्यांच्यामुळे त्यांना शिस्त आणि निष्ठेची ओळख झाली. महात्मा गांधींच्या विचारांनी ते खूप प्रेरित झाले.

२. राजकीय जीवनाची सुरुवात (Entry into Politics) ✊
फिरोज गांधी यांचा राजकीय प्रवास भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामातून सुरू झाला. तरुण वयातच ते स्वातंत्र्य लढ्यात सामील झाले आणि अनेकदा तुरुंगवासही भोगला.

महात्मा गांधींचा प्रभाव: १९३० च्या दशकात, महात्मा गांधींच्या असहकार आंदोलनाने ते खूप प्रेरित झाले. अलाहाबादमध्ये त्यांची भेट कमला नेहरू (जवाहरलाल नेहरूंची पत्नी) आणि त्यांच्या कन्या इंदिरा यांच्याशी झाली. या भेटीने त्यांच्या जीवनाला एक वेगळी दिशा मिळाली.

स्वतंत्रता संग्रामातील सहभाग: फिरोज यांनी १९३० च्या मिठाच्या सत्याग्रहात सक्रिय सहभाग घेतला. १९३२ मध्ये त्यांना 'पिकेटिंग' (दारूच्या दुकानासमोर निदर्शने) केल्याबद्दल तुरुंगवास झाला. १९४२ च्या 'भारत छोडो' आंदोलनातही त्यांनी सक्रिय भूमिका बजावली आणि त्यांना पुन्हा तुरुंगात जावे लागले. या काळात ते कमला नेहरू आणि इंदिरा यांच्या जवळ आले.

युवक नेते: ते लवकरच अलाहाबादमधील काँग्रेसचे एक सक्रिय युवक नेते बनले. त्यांची वक्तृत्व कला आणि संघटन कौशल्ये वाखाणण्याजोगी होती.

३. इंदिरा गांधींशी विवाह आणि कौटुंबिक जीवन (Marriage to Indira Gandhi and Family Life) 👨�👩�👦�👦
फिरोज गांधी आणि इंदिरा गांधी यांचा विवाह भारतीय इतिहासातील एक महत्त्वाचा प्रसंग होता.

प्रेम विवाह: त्यांची ओळख १९३० च्या दशकात झाली आणि त्यांचे नाते हळूहळू प्रेमात बदलले. जवाहरलाल नेहरूंचा सुरुवातीला या विवाहाला विरोध होता, पण महात्मा गांधींच्या हस्तक्षेपानंतर १९४२ मध्ये अलाहाबादमध्ये त्यांचा विवाह झाला.

कुटुंब आणि मुले: या दांपत्याला दोन मुले झाली – राजीव गांधी (१९४४) आणि संजय गांधी (१९४६). त्यांच्या वैवाहिक जीवनात काही चढ-उतार आले, कारण दोघांचेही व्यक्तिमत्त्व स्वतंत्र होते आणि त्यांचे राजकीय विचारही काही प्रमाणात भिन्न होते.

राजकीय विचारधारा: इंदिरा गांधी या पंडित नेहरूंच्या समाजवादी विचारधारेच्या वारसदार होत्या, तर फिरोज गांधी हे अधिक स्वतंत्र आणि कधीकधी नेहरूंच्या धोरणांवर टीका करणारे होते.

४. पत्रकार आणि संपादक (Journalist and Editor) 📰
राजकारणासोबतच, फिरोज गांधी यांनी पत्रकारितेतही आपला ठसा उमटवला. ते एक निर्भीड पत्रकार होते.

'नॅशनल हेराल्ड' आणि 'नवजीवन': स्वातंत्र्यानंतर, जवाहरलाल नेहरूंच्या 'नॅशनल हेराल्ड' या वृत्तपत्राचे ते व्यवस्थापकीय संचालक बनले. तसेच 'नवजीवन' या हिंदी दैनिकाचेही ते व्यवस्थापन सांभाळत होते.

धाडसी पत्रकारिता: त्यांनी आपल्या वृत्तपत्रांच्या माध्यमातून सरकारच्या धोरणांवर, विशेषतः उद्योग आणि आर्थिक क्षेत्रातील गैरव्यवहारांवर कठोर टीका केली. त्यांच्या लेखणीत एक वेगळा धार होता.

सत्य आणि निर्भयता: ते सत्तेची पर्वा न करता सत्य बाहेर आणण्यासाठी प्रसिद्ध होते. त्यांची पत्रकारिता ही केवळ बातमी देणारी नसून, समाजाला विचार प्रवृत्त करणारी होती.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.09.2025-शुक्रवार.
===========================================