श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-18:-अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-18:-

अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक १८:
अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ॥

🌺 आरंभ (परिचय):

श्रीमद्भगवद्गीतेचा दुसरा अध्याय म्हणजे सांख्ययोग—जो जीवन, शरीर, आत्मा यांचं तत्त्वज्ञान सांगतो. हा श्लोक अर्जुनाच्या मनातील मोह, शोक आणि युद्ध न करण्याच्या निर्णयावर भगवंत श्रीकृष्णांनी दिलेलं गहन तत्त्वज्ञान आहे.

या श्लोकात श्रीकृष्ण आत्म्याचे शाश्वतत्व आणि शरीराचे नश्वरत्व स्पष्ट करतात.

🕉 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

अन्तवन्त इमे देहा – हे देह (शरीर) नाश होणारे आहेत.

नित्यस्योक्ताः शरीरिणः – पण जे या देहात आहेत (अर्थात आत्मा), ते नित्य (शाश्वत/अनादी) आहेत.

अनाशिनः अप्रमेयस्य – आत्मा ना नष्ट होणारा आहे आणि ज्याचं मोजमाप करता येत नाही असा (अप्रमेय) आहे.

तस्माद् युध्यस्व भारत – म्हणून हे भारत (अर्जुना), तू युद्ध कर!

🌿 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

भगवंत येथे अर्जुनाला सांगतात की, हे शरीर क्षणभंगुर आहे. जन्माला आलेल्या प्रत्येक गोष्टीचा अंत होतोच. परंतु, आत्मा हा अजर, अमर आणि नाश न होणारा आहे. तो न मोजता येणारा, न तोलता येणारा आणि कोणत्याही शस्त्राने छिन्न होऊ न शकणारा आहे.

अर्जुन युद्ध करण्यास टाळाटाळ करत होता, कारण त्याला वाटत होतं की तो आप्त, बंधू, गुरु यांना मारतो आहे. पण श्रीकृष्ण सांगतात की "तू शरीराचा विचार करतो आहेस, पण शरीर नाशवंत आहे. आत्मा मात्र अमर आहे. तू आत्म्याला मारू शकत नाहीस, मग युद्ध टाळण्याचं कारण काय?"

🔍 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):

शरीर हे एक वस्त्रासारखं आहे. जसं आपण जुनं वस्त्र टाकून नवीन वस्त्र धारण करतो, तसंच आत्मा एक देह टाकून दुसरा घेतो. म्हणून, कुणाचं शरीर मरणं म्हणजे आत्म्याचं मरण नव्हे.

हे तत्त्वज्ञान संपूर्ण गीतेचा पाया आहे – कर्म कर, पण त्याच्या फळाची अपेक्षा ठेवू नको. युद्ध हे अर्जुनाचं कर्तव्य होतं. भगवंत सांगतात, की आत्मा कधी मरत नाही, म्हणून शरीराच्या नाशाला आपण दुःख का मानावं?

📘 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharanasahit Spashtikaran):
उदाहरण 1:

जसं विजेच्या तारेतून वीज वाहते, पण तार तुटला तरी वीज नाहीशी होत नाही; तशीच आत्मा ही अनादि शक्ती आहे. शरीर हे तार आहे. ते तुटलं, तरी आत्मा अमर आहे.

उदाहरण 2:

एक माणूस झोपताना कपडे बदलतो, तसेच आत्मा मृत्यूच्या वेळी शरीर बदलतो. कपड्यांप्रमाणे शरीर बदलणं म्हणजे आत्म्याचं मरण नव्हे.

🔚 समारोप (Samarop):

या श्लोकातून भगवंत अर्जुनाला "मोह, माया आणि भावनिक गुंतवणूक" यांच्यापासून बाहेर पडण्यासाठी बळ देतात. आत्मा नाश होतो असा विचारच चुकीचा आहे. जो नाश पावतो, त्यावर दुःख करणं म्हणजे अज्ञान आहे.

✅ निष्कर्ष (Nishkarsha):

आत्मा अजर-अमर आहे, तो नाश पावत नाही.

शरीर नाश होणारं आहे, म्हणून त्याला धरून बसणं व्यर्थ.

आपलं कर्म (कर्तव्य) हेच सर्वात महत्त्वाचं आहे – विशेषतः जेव्हा ते धर्माच्या, कर्तव्याच्या आधारावर आहे.

अर्जुनाला युद्ध करण्यासाठी प्रेरित करताना श्रीकृष्ण आत्म्याचं नित्यत्व आणि शरीराचं क्षणभंगुर स्वरूप अधोरेखित करतात.

🪔 अंतिम विचार:
जो आत्मा शाश्वत आहे, त्याचं रक्षण करण्यासाठी, धर्माच्या आणि कर्तव्याच्या रक्षणासाठी अर्जुनासारख्याने युद्ध करणं हेच योग्य आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.09.2025-शनिवार.
===========================================