श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-१९:-"य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-१९:-

य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् ।
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक १९:

"य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् |
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ||"

🔷 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

"जो हा आत्मा मारतो असे समजतो आणि जो तो मारला गेला असे समजतो, ते दोघेही अज्ञानात आहेत. आत्मा ना कुणाला मारतो ना तो मारला जातो."

🔷 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकामध्ये श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्म्याच्या शाश्वततेबद्दल (Eternality of Soul) समजावतात. अर्जुन युद्धात आप्तेष्टांना मारण्याच्या भावनेने व्याकुळ झाला आहे. तो युद्ध करताना लोकांचा वध करणार आहे, ही कल्पनाच त्याला असह्य होते.
परंतु श्रीकृष्ण सांगतात की, जो माणूस हे समजतो की "मी दुसऱ्याला मारतो" किंवा "मी मारला जातो", ते दोघेही मोहित आहेत. त्यांना सत्याचे ज्ञान नाही.

शरीर नाशवान आहे, परंतु आत्मा अविनाशी, अजन्मा, आणि अमर आहे. आत्मा ना कुणाच्या हातून मारला जातो, ना तो कुणाला मारतो. ही संकल्पना आत्मज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून फार महत्त्वाची आहे.

🔷 प्रदिर्घ विवेचन (Vistrut Vivechan):
● आत्म्याचा नित्य स्वरूप:

या श्लोकात आत्म्याचे न हन्यते आणि नायं हन्ति असे दोन महत्त्वाचे शब्द वापरले आहेत. याचा अर्थ असा की आत्मा हा कधीच कुणाला मारत नाही, आणि त्याला कुणी मारूही शकत नाही. तो क्रियाशून्य असूनही सर्वव्यापी आहे.
शरीर नष्ट होऊ शकते, परंतु आत्मा नाही.

● अज्ञान आणि मोह:

"हन्तारं" (मारणारा) आणि "हतं" (मारलेला) हे दोघेही अज्ञानामुळे चुकीचे समज घेतात. याचा अर्थ असा की, जो व्यक्ती एखाद्याच्या मृत्यूला शारीरिक स्तरावरच पाहतो, त्याला आत्म्याचे खरे स्वरूप समजलेले नाही.

● युद्धाच्या प्रसंगात उपयोग:

अर्जुनाने आपल्या बंधू, गुरु आणि मित्रांवर शस्त्र उगारणे टाळले कारण त्याला वाटले की तो त्यांच्या मृत्यूचा कारणीभूत ठरेल. पण भगवान श्रीकृष्णाने स्पष्ट केले की, आत्मा ना मरतो ना त्याला मारता येते, त्यामुळे शरीराचा नाश झाला तरी आत्मा अखंड राहतो. हे समजून घेणे म्हणजे ध्येयप्राप्तीसाठी कर्तव्य करणे.

🔷 उदाहरणासह स्पष्टीकरण (Udaharanasahit Spashtikaran):

उदाहरणार्थ, समजा एक व्यक्ती आपले जुने कपडे फेकून नवे परिधान करते, त्याप्रमाणे आत्मा एक शरीर सोडून दुसरे घेतो. कपडे बदलल्याने व्यक्ती मरत नाही, त्याचप्रमाणे शरीर नष्ट झाल्याने आत्मा नष्ट होत नाही.
यातून हे स्पष्ट होते की शरीराचे अस्तित्व क्षणिक आहे, परंतु आत्मा शाश्वत आहे.

🔷 आरंभ (Arambh):

श्रीमद्भगवद्गीतेतील दुसऱ्या अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनाला "सांख्ययोग" द्वारे आत्मा, शरीर, आणि कर्तव्य याचे गूढ स्पष्ट करत आहेत. युद्धासमयी अर्जुनाचे मन विचलित झाले आहे. अशा वेळी आत्म्याचे शाश्वत स्वरूप समजावून देणे हे श्रीकृष्णाचे उद्दिष्ट आहे.

🔷 समारोप (Samarop):

या श्लोकाच्या माध्यमातून श्रीकृष्ण आत्म्याची अमरता आणि अविकारी स्वरूप समजावतात. शरीर जरी नष्ट झाले तरी आत्मा नष्ट होत नाही. जो या आत्म्याला मारणारा किंवा मारलेला समजतो, तो अज्ञान आहे.

🔷 निष्कर्ष (Nishkarsha):

युद्ध, मृत्यू, आणि जीवन या सगळ्यांची खरी समज हवी असेल तर आत्म्याच्या सत्य स्वरूपाचे ज्ञान आवश्यक आहे. जी व्यक्ती आत्म्याचे शाश्वत, अजन्मा आणि अमर स्वरूप ओळखते, तीच खरी ज्ञानी आहे. अशा ज्ञानाने प्रेरित होऊन कर्म करत राहणे हेच गीतेचे संदेश आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-14.09.2025-रविवार.
===========================================