श्रीमद्भगवद्गीता- अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-२०:- न जायते म्रियते वा कदाचि-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-२०:-

न जायते म्रियते वा कदाचि-
न्यायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २ – सांख्ययोग
श्लोक २०:

न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥

🌼 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (SHLOKACHA Arth):

न जायते – जन्म घेत नाही,

म्रियते वा कदाचित् – किंवा कधीही मरण पावत नाही,

नायं भूत्वा भविता वा न भूयः – एकदा होऊन पुन्हा होणार नाही,

अजः – अजन्मा आहे,

नित्यः – कायमस्वरूपी आहे,

शाश्वतः – अचल/शाश्वत आहे,

पुराणः – पुरातन आहे,

न हन्यते हन्यमाने शरीरे – शरीर नष्ट झाले तरी हाच नष्ट होत नाही.

🌺 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्म्याचे सत्य स्वरूप समजावून सांगत आहेत. हा श्लोक आत्म्याच्या अविनाशित्वा विषयी आहे. आत्मा म्हणजे केवळ शरीरात वावरणारी ऊर्जा नव्हे, तर तो एक नित्य, अजन्मा, शाश्वत, अविनाशी, पुरातन आणि अभेद्य अस्तित्व आहे.

तो कधी जन्म घेत नाही, कधी मरत नाही, कधी निर्माण होत नाही, आणि पुन्हा पुन्हा निर्माण होत नाही. शरीर जरी नष्ट झाले, तरी आत्मा नष्ट होत नाही. शरीर नाशवंत असले तरी आत्मा नाशरहित आहे.

हे तत्वज्ञान केवळ शारीरिक मृत्यूच्या भीतीवर मात करण्यासाठीच नव्हे, तर जीवनातील तात्कालिक बदल, अपयश, वेदना, दुःख यांना सामोरे जाण्याची मानसिक तयारी करून देणारे आहे.

🪔 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
✅ १. आत्मा न जन्मतो, न मरतो:

हे विधान मानवी मनाला स्थैर्य देणारे आहे. आपण शरीर असल्याची ओळख विसरून गेलो आहोत. पण श्रीकृष्ण सांगतात की आपण आत्मा आहोत – जो अजन्मा आहे. आपण जन्माला आलो असं वाटतं कारण शरीर जन्मतं. पण आत्मा नेहमीच अस्तित्वात असतो.

✅ २. तो नित्य आणि शाश्वत आहे:

'नित्य' म्हणजे कालातीत. आत्मा कधीही नष्ट होत नाही. 'शाश्वत' म्हणजे बदल न होणारा. काळ, स्थिती, शरीर, परिस्थती यांचा त्याच्यावर परिणाम होत नाही. तो सर्वकाळ, सर्वत्र एकसारखा असतो.

✅ ३. तो पुरातन असूनही नित्य नवीन आहे:

'पुराण' शब्दाचा अर्थ आहे फार पुरातन. पण हा पुरातन आत्मा कधीही जुना होत नाही. त्याची शक्ती, त्याचं अस्तित्व कायम ताजं आणि जागृत असतं.

✅ ४. शरीर नष्ट झालं तरी आत्मा टिकून राहतो:

आपण एखाद्याचं शरीर जळताना पाहतो, त्याला मृत मानतो. पण श्रीकृष्ण म्हणतात, शरीराचा मृत्यू म्हणजे आत्म्याचा मृत्यू नव्हे. आत्मा शरीराच्या बंधनातून मुक्त होतो आणि पुन्हा नवीन शरीर धारण करतो.

📌 उदाहरण (Udaharana):

जसं आपण जुने कपडे टाकून नवीन घालतो, तसं आत्मा एक शरीर सोडून दुसरं धारण करतो. कपडे खराब होतात, फाटतात, पण आपण राहत असलेली 'व्यक्ती' मात्र बदलत नाही. त्याचप्रमाणे, शरीर नष्ट झालं तरी आत्मा अयथार्थ होत नाही.

🔚 समारोप (Samarop):

या श्लोकातून भगवान श्रीकृष्ण आत्म्याच्या अजरामर, अभंग स्वरूपाची शिकवण देतात. हे ज्ञान केवळ अर्जुनालाच नव्हे, तर सर्व माणसांना धैर्य, शांती, आणि निश्चय प्रदान करतं.

📝 निष्कर्ष (Nishkarsha):

शरीर मरतं, आत्मा नाही.
म्हणूनच जीवनात आलेल्या संकटांमध्येही, मृत्यूच्या छायेतही, आपण आत्मा म्हणून जागृत राहिलं पाहिजे. दुःख, भीती, अपयश यांच्यावर मात करायची शक्ती या आत्मज्ञानातून मिळते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.09.2025-सोमवार.
===========================================