१५ सप्टेंबर १८६०-मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या: दूरदृष्टीचे शिल्पकार 🏗️💡🇮🇳-1-🧑‍

[Atul Kaviraje]

मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या (Mokshagundam Visvesvaraya)   15 सप्टेंबर 1860 (किंवा 1861)   भारतीय अभियंता, विद्वान, म्यसुरचे दीवान; भारतरत्न पुरस्कार प्राप्त

मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या: दूरदृष्टीचे शिल्पकार 🏗�💡🇮🇳-

दिनांक: १५ सप्टेंबर
जन्म: १५ सप्टेंबर १८६० (किंवा १८६१)

परिचय (Introduction) 🌟

भारताच्या गौरवशाली इतिहासात असे काही व्यक्तिमत्व होऊन गेले, ज्यांनी आपल्या बुद्धिमत्तेने, दूरदृष्टीने आणि अथक परिश्रमाने देशाच्या प्रगतीचा पाया रचला. मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या हे असेच एक प्रेरणादायी नाव. त्यांचा जन्म १५ सप्टेंबर १८६० (काही संदर्भानुसार १८६१) रोजी झाला, आणि याच दिवसाला भारतात 'अभियंता दिन' (Engineers' Day) म्हणून साजरे केले जाते. ते एक भारतीय अभियंता, विद्वान, म्हैसूर संस्थानाचे कुशल दिवाण आणि 'भारतरत्न' पुरस्काराने सन्मानित व्यक्तिमत्व होते. त्यांच्या कार्याची व्याप्ती केवळ अभियांत्रिकीपुरती मर्यादित नव्हती, तर ती शिक्षण, उद्योग, प्रशासन आणि समाज सुधारणा अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये पसरलेली होती. त्यांचे जीवन हे समर्पण, कर्तव्यनिष्ठा आणि राष्ट्रप्रेमाचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे.

१. बालपण आणि शिक्षण (Childhood and Education) 👶📚
जन्म आणि कुटुंब: विश्वेश्वरय्या यांचा जन्म कोलार जिल्ह्यातील मुदेनहल्ली या छोट्या गावात एका तेलुगू ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील श्रीनिवास शास्त्री हे संस्कृतचे गाढे विद्वान होते. त्यांच्या आईचे नाव वेंकटलक्ष्मी होते.

प्रारंभिक शिक्षण: त्यांचे प्राथमिक शिक्षण स्थानिक पातळीवर झाले. लहानपणापासूनच ते कुशाग्र बुद्धीचे आणि जिज्ञासू वृत्तीचे होते.

उच्च शिक्षण:

बंगळूरमधील शिक्षण: त्यांनी बंगळूरमधील सेंट्रल कॉलेजमधून कला शाखेत पदवी (B.A.) मिळवली.

अभियांत्रिकी शिक्षण: त्यानंतर त्यांनी पुणे येथील कॉलेज ऑफ सायन्समध्ये (आताचे सीओईपी - College of Engineering, Pune) अभियांत्रिकीचे शिक्षण घेतले. १८८३ मध्ये त्यांनी अभियांत्रिकी परीक्षेत प्रथम क्रमांक पटकावून आपले कौशल्य सिद्ध केले. 🥇

२. अभियांत्रिकी क्षेत्रातील योगदान (Contributions to Engineering) ⚙️🌊🌉
सिंचन आणि जलव्यवस्थापन: विश्वेश्वरय्या यांनी भारताच्या जलव्यवस्थापनात क्रांती घडवून आणली.

ब्लॉक सिस्टिम (Block System): दख्खनच्या पठारावरील सिंचन प्रणाली सुधारण्यासाठी त्यांनी ही अभिनव प्रणाली विकसित केली.

ऑटोमॅटिक वेअर गेट्स (Automatic Weir Gates): १९०३ मध्ये पुणे येथील खडकवासला धरणावर त्यांनी स्वयंचलित दरवाजे (Flushing Siphon) बसवले, ज्यामुळे पाण्याचा अपव्यय टाळून कार्यक्षमता वाढली. हे तंत्रज्ञान आजही वापरले जाते.

कृष्णराजसागर धरण (Krishna Raja Sagara Dam - KRS): म्हैसूर संस्थानाचे दिवाण असताना त्यांनी कृष्णराजसागर धरणाच्या बांधकामाचे नेतृत्व केले. हे भारतातील सर्वात मोठ्या जलाशयांपैकी एक आहे, जे सिंचन आणि वीज निर्मितीसाठी महत्त्वाचे ठरले. 💧⚡

पुराचे नियंत्रण (Flood Control):

हैदराबाद पूर नियंत्रण प्रणाली: १९०८ मध्ये मुशी नदीला आलेल्या भीषण पुरानंतर त्यांनी हैदराबाद शहरासाठी पूर नियंत्रण प्रणालीची आखणी केली.

विशाखापट्टणम बंदराचे संरक्षण: त्यांनी विशाखापट्टणम बंदराला समुद्राच्या लाटांपासून वाचवण्यासाठी एक प्रभावी योजना तयार केली. ⚓

३. म्हैसूरचे दिवाण म्हणून कार्य (Work as Diwan of Mysore) 👑📊
नियुक्ती आणि प्रशासन: १९१२ मध्ये म्हैसूरचे महाराज कृष्णराज वोडेयार चौथे यांनी त्यांना म्हैसूरचे दिवाण म्हणून नियुक्त केले.

प्रशासकीय सुधारणा:

ग्रामीन विकास (Rural Development): त्यांनी ग्रामीण भागाच्या विकासावर भर दिला आणि अनेक ग्रामविकास योजना राबवल्या.

सरकारी सेवांमध्ये सुधारणा: प्रशासनात पारदर्शकता आणि कार्यक्षमता आणण्यासाठी त्यांनी अनेक उपाययोजना केल्या.

आर्थिक आणि औद्योगिक विकास:

म्हैसूर बँक (Mysore Bank): त्यांनी म्हैसूर बँक (आताची स्टेट बँक ऑफ म्हैसूर) स्थापन केली.

म्हैसूर सोप फॅक्टरी (Mysore Soap Factory): त्यांनी औद्योगिक विकासाला चालना दिली, ज्यात म्हैसूर सोप फॅक्टरी आणि म्हैसूर आयर्न अँड स्टील वर्क्स (भद्रावती) यांचा समावेश आहे. 🏭💰

४. दूरदृष्टी आणि नियोजन (Vision and Planning) 🔭📈
आधुनिक भारताचे शिल्पकार: विश्वेश्वरय्या यांना 'आधुनिक म्हैसूरचे जनक' मानले जाते, परंतु त्यांचे विचार आणि योजना संपूर्ण भारतासाठी दिशादर्शक ठरल्या.

शिक्षण आणि कौशल्य विकास: त्यांनी लोकांना शिक्षित आणि कुशल बनवण्याचे महत्त्व ओळखले.

पंचवार्षिक योजनांचे जनक: त्यांनी भारतात आर्थिक नियोजनाची संकल्पना मांडली आणि देशासाठी पंचवार्षिक योजना असावी असे सुचवले. १९३४ मध्ये त्यांनी "Planned Economy for India" हे पुस्तक लिहिले, जे आर्थिक नियोजनासाठी महत्त्वाचे ठरले. 📖

स्वयंपूर्णतेवर भर: त्यांनी भारताला औद्योगिकदृष्ट्या स्वयंपूर्ण बनवण्याचे स्वप्न पाहिले.

५. शिक्षण आणि औद्योगिक विकासाचे पुरस्कर्ते (Champion of Education and Industrial Development) 🧑�🏫🏭
शैक्षणिक संस्थांची स्थापना:

म्हैसूर विद्यापीठ (Mysore University): हे भारतातील पहिले विद्यापीठ होते, जे सरकारच्या नियंत्रणाखाली नव्हते.

म्हैसूर व्होकेशनल इन्स्टिट्यूट (Mysore Vocational Institute): व्यावसायिक शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी या संस्थेची स्थापना केली.

सरकारी अभियांत्रिकी कॉलेज, बंगळूर (Government Engineering College, Bengaluru): तंत्रशिक्षण आणि अभियांत्रिकीला चालना देण्यासाठी याची स्थापना केली. 🎓

औद्योगिक धोरणे: त्यांनी उद्योगांना प्रोत्साहन देण्यासाठी अनुकूल धोरणे तयार केलीारता म्हैसूरलाचा सर्वोच केंद्र बनवण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.09.2025-सोमवार.
===========================================