श्रीमद्भगवद्गीता- अध्याय २:-श्लोक-२१:- वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-२१:-

वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक २१:

वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥

🌺 आरंभ (प्रस्तावना):

श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्म्याचे सत्य स्वरूप समजावून सांगत आहेत. अर्जुनाच्या मोह, शोक आणि भ्रमाचा नाश करण्यासाठी भगवान आत्मा म्हणजे कोण, त्याचे गुणधर्म काय आहेत, आणि तो कधीही नाश पावू शकत नाही – हे सांगतात.
हा श्लोक (२१वा) आत्म्याच्या अजन्मत्व, नित्यत्व, आणि अविनाशित्व यांवर प्रकाश टाकतो.

📜 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

वेद = जाणतो

अविनाशिनं = जो कधीही नाश पावत नाही अशा

नित्यं = सदा, कायम

यः = जो

एनम् = ह्या (आत्म्याला)

अजम् = अजन्मा, ज्याचा जन्मच होत नाही

अव्ययम् = जो कधीही क्षीण होत नाही

कथं = कसा?

सः पुरुषः = तो मनुष्य

पार्थ = हे अर्जुना

कं घातयति = कुणाला मारतो?

कं हन्ति = कुणाचा वध करतो?

🌟 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

जो मनुष्य आत्म्याला नाशरहित, नित्य, अजन्मा आणि अविनाशी समजतो, त्याच्यासाठी "मी कोणाचा वध करतो आहे किंवा कोणाला मारतो आहे" असे विचारणेच चुकीचे आहे. कारण आत्मा न जन्मतो, न मरतो, आणि नशाच त्याला लागू शकत नाही.
भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की शरीर मारले गेले तरी आत्मा कधीही मारला जात नाही. म्हणूनच युद्धात कोणाला मारतो हे विचारणे अर्थहीन आहे.

🔍 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
१. आत्म्याचे स्वरूप:

आत्मा नित्य (सदासर्वकाळ अस्तित्वात) आहे.

आत्मा अज (ज्याचा जन्म नाही) आहे.

आत्मा अव्यय (कधीही क्षीण न होणारा) आहे.

आत्मा अविनाशी आहे – त्याचा कधीही नाश होऊ शकत नाही.

२. कर्म आणि कर्तेपणाचा भ्रम:

ज्याने आत्म्याचे सत्य स्वरूप जाणले आहे, तो कधीही हे म्हणू शकत नाही की "मी कोणाला मारतो आहे".

शरीर मारले जाऊ शकते, पण आत्मा नाही.

म्हणून कर्तृत्वाचा भाव (मी करतो आहे) हा अज्ञानातून उत्पन्न होतो.

३. भगवंतांचा हेतू:

अर्जुनाच्या मनात निर्माण झालेला दुविधेचा गोंधळ दूर करणे.

"आपण बंधू-बांधवांना मारतो आहोत" हा त्याचा शोक निरर्थक आहे.

🧠 निष्कर्ष (Nishkarsha):

या श्लोकातून हे स्पष्ट होते की आत्मा हे अविनाशी, नित्य, आणि अजन्मा स्वरूप आहे. जो हे जाणतो, तो युद्धासारख्या प्रसंगातही शांत, स्थिर आणि समजूतदार राहतो.
मारणे आणि मरणे ही शरीराची प्रक्रिया आहे, आत्म्याची नाही. म्हणून अर्जुनाने युद्ध न करण्याचा निर्णय आत्मिक शास्त्रदृष्टीने चुकीचा आहे.

🔍 उदाहरण (Udaharana):

जसे एखादा मनुष्य जुने कपडे टाकून नवीन कपडे घालतो, तसंच आत्मा हे शरीर सोडून दुसरं शरीर धारण करतो. कपडे फाटले तरी "आपण नष्ट झालो" असं म्हणत नाही; तसंच आत्मा शरीराच्या नाशाने नष्ट होत नाही.

जसे:

एक वीज बल्ब फुटला तरी वीज नष्ट होत नाही.

तसंच शरीर नष्ट होऊ शकतं, पण आत्मा नाही.

🧘�♂️ आध्यात्मिक संदेश:

आत्म्याच्या अमरत्वाची जाणीव ठेवून कर्म करावे.

मोह, शोक आणि अज्ञानामुळे निर्माण होणारा कर्तृत्वभाव टाळावा.

धर्माच्या रक्षणासाठी आवश्यक कर्म (युद्धसुद्धा) करणे हेच युक्त आहे.

📝 समारोप (Samarop):

हा श्लोक भगवद्गीतेतील सर्वांत खोल आणि गूढ विचार मांडतो – आत्म्याची नित्यता. युद्ध, हिंसा, मृत्यु – या सगळ्या गोष्टी फक्त शरीराशी संबंधित आहेत. ज्याने आत्म्याचे खरं स्वरूप जाणलं आहे, त्याच्यासाठी हे सर्व निरर्थक आहे.
अर्जुनासारख्या योद्ध्याने धर्माच्या रक्षणासाठी योग्य निर्णय घ्यावा, हाच भगवंतांचा संदेश आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.09.2025-मंगळवार.
===========================================