संत सेना महाराज-पुण्यभूमी गंगातीरी। धरी अवतार त्रिपुरारी-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

   तीर्थमाहात्म्य वर्णनपर अभंग-

 संत सेनामहाराज १४व्या शतकांच्या सुरुवातीस महाराष्ट्रात विठ्ठल भेटीसाठी बांधवगडवरून पंढरपूरास आले. तत्पूर्वी ज्ञानदेवादी भावंडांचे अलौकिकत्व सेनाजींना ज्ञात होते. स्वामी रामानंदांचे शिष्य म्हणून सेनाजी मध्यप्रदेशात माहीत होते. ज्ञानदेवादी भावंडे गुरुबंधूची मुले. त्यामुळे या मुलांना भेटण्याची सेनाजीना अनिवार इच्छा होती. पण पंढरपूरात आल्यानंतर त्यांना समजले या सर्व मुलांनी संजीवन समाधी घेतली. संत सेनाजी ज्या ज्या ठिकाणी समाधिस्थाने आहेत तेथे

मेटीसाठी गेले. श्र्यंबकेश्वर, आळंदी, सासवड यांसारख्या तीर्थक्षेत्रांना त्यांनी भेटी दिल्या. तीर्थक्षेत्राचे महत्त्व त्यांनी आपल्या अभंगातून व्यक्त केले. सेनाजीनी तीर्थस्थानांवर आधारित त्र्यंबक माहात्म्य ५ अभंग, आळंदी अभंग आणि सासवड माहात्म्य ५ अभंग असे एकूण २२ अभंग

 माहात्म्य १२ लिहिले आहेत.

 श्री निवृत्तीनाथांनी त्र्यंबकेश्वरी समाधी घेतली. या संदर्भात सेनाजी म्हणतात,

"पुण्यभूमी गंगातीरी। धरी अवतार त्रिपुरारी॥

 नाम त्रिंबक निर्धारी। मागे ब्रह्मगिरीशोभत ॥ १ ॥

तो हा निवृत्तीनाथ निर्धारी। स्मरता तरती नरनारी ॥

सेना म्हणे श्रीशंकरी। ऐसे निर्धारी सांगितले॥ ४ ॥"

प्रस्तावना (Introduction)
संत सेना महाराज (संत सेना न्हावी) हे वारकरी संप्रदायातील एक महान संत होते. त्यांनी आपल्या अभंगांतून भक्ती, वैराग्य, आणि समाजप्रबोधनाचा संदेश दिला. प्रस्तुत अभंगांमध्ये, त्यांनी निवृत्तीनाथांचे माहात्म्य वर्णन केले आहे, जे संत ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू आणि गुरू होते. या अभंगांमधून संत सेना महाराज हे निवृत्तीनाथांचे स्थान आणि महत्त्व स्पष्ट करतात.

अभंग १: "पुण्यभूमी गंगातीरी। धरी अवतार त्रिपुरारी॥ नाम त्रिंबक निर्धारी। मागे ब्रह्मगिरीशोभत ॥ १ ॥"
अर्थ:
हा अभंग निवृत्तीनाथांच्या जन्माचे आणि त्यांच्याशी संबंधित पवित्र स्थळांचे वर्णन करतो.

सखोल विवेचन:

"पुण्यभूमी गंगातीरी।"

हा चरण निवृत्तीनाथांचे जन्मस्थान 'नाशिक' आणि 'त्र्यंबकेश्वर' येथील पवित्र गंगा नदीच्या (गोदावरी) तीराचे वर्णन करतो. गोदावरी नदीला दक्षिण गंगा असेही म्हणतात. ही भूमी अत्यंत पवित्र मानली जाते, कारण येथे अनेक संतांनी तपश्चर्या केली आहे आणि अनेक तीर्थक्षेत्रे आहेत.

"धरी अवतार त्रिपुरारी।"

'त्रिपुरारी' म्हणजे भगवान शिव. हा चरण सांगतो की निवृत्तीनाथांनी भगवान शंकराचा अवतार घेतला आहे. याचा अर्थ, निवृत्तीनाथ हे साक्षात शिवाचे रूप आहेत. यामुळे, त्यांचे महत्त्व आणि अलौकिकत्व वाढते.

"नाम त्रिंबक निर्धारी।"

या चरणात, निवृत्तीनाथांच्या नावाचा आणि त्यांच्या निवासस्थानाचा संदर्भ आहे. 'त्रिंबक' हे नाव त्र्यंबकेश्वर ज्योतिर्लिंगाशी संबंधित आहे. निवृत्तीनाथांचे 'निवृत्तीनाथ' हे नाव त्यांचे गुरुपद आणि आध्यात्मिक अधिकार दर्शवते. त्यांचे आध्यात्मिक मूळ त्र्यंबकेश्वरशी जोडलेले आहे.

"मागे ब्रह्मगिरीशोभत।"

हा चरण त्र्यंबकेश्वर येथील 'ब्रह्मगिरी' पर्वताचे वर्णन करतो, जो निवृत्तीनाथांच्या निवासस्थानाच्या मागे आहे. हा पर्वत अत्यंत पवित्र मानला जातो, कारण तेथेच गोदावरी नदीचा उगम झाला आहे. हे सर्व वर्णन निवृत्तीनाथांच्या अवताराच्या पवित्रतेवर आणि तेथील निसर्गावर प्रकाश टाकते.

उदाहरण:
जसे राम जन्मभूमी 'अयोध्या' पवित्र आहे, त्याचप्रमाणे निवृत्तीनाथांचे जन्मस्थान आणि कार्यक्षेत्र असलेले 'त्र्यंबकेश्वर' हे आध्यात्मिक दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.09.2025-मंगळवार.
===========================================