ई. सी. जॉर्ज सुदर्शन: एक सिद्धांत भौतिकशास्त्रज्ञाचे योगदान 🌟१६ सप्टेंबर १९३१-3

[Atul Kaviraje]

जॉर्ज सुदर्शन (E. C. George Sudarshan)   १६ सप्टेंबर १९३१   सिद्धांत भौतिकशास्त्रज्ञ

ई. सी. जॉर्ज सुदर्शन: एक सिद्धांत भौतिकशास्त्रज्ञाचे योगदान 🌟-

४. टॅकियॉन्स (Tachyons) ची संकल्पना ⚡
१९६० च्या दशकात, जॉर्ज सुदर्शन यांनी टॅकियॉन्स या संकल्पनेची मांडणी केली. हे असे काल्पनिक कण आहेत जे प्रकाशाच्या वेगापेक्षा जलद प्रवास करतात.  सापेक्षता सिद्धांतानुसार, कोणताही कण प्रकाशाच्या वेगापेक्षा जलद प्रवास करू शकत नाही, परंतु सुदर्शन यांनी दाखवले की जर असे कण अस्तित्वात असतील, तर ते नेहमीच प्रकाशाच्या वेगापेक्षा जलद असतील आणि कधीही प्रकाशाच्या वेगापर्यंत हळू होऊ शकणार नाहीत. ही संकल्पना आजही सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रात संशोधनाचा विषय आहे आणि विज्ञान कल्पनारम्य कथांमध्ये वारंवार वापरली जाते.

५. क्वांटम ऑप्टिक्स आणि सुदर्शन-ग्लॉबर प्रतिनिधित्व (Sudarshan-Glauber Representation) 💡
क्वांटम ऑप्टिक्सच्या क्षेत्रातही सुदर्शन यांचे योगदान महत्त्वाचे आहे. त्यांनी रॉय ग्लॉबर यांच्यासोबत स्वतंत्रपणे सुदर्शन-ग्लॉबर प्रतिनिधित्व विकसित केले.  हे प्रतिनिधित्व प्रकाशाच्या क्वांटम स्वरूपाचे वर्णन करण्यासाठी एक गणितीय चौकट प्रदान करते. या कार्यामुळेच क्वांटम ऑप्टिक्सच्या आधुनिक विकासाचा पाया रचला गेला आणि आज क्वांटम माहिती (Quantum Information) आणि क्वांटम संगणनासारख्या (Quantum Computing) उदयोन्मुख क्षेत्रांमध्ये याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो. याच कार्यासाठी ग्लॉबर यांना २००५ मध्ये नोबेल पारितोषिक मिळाले, परंतु पुन्हा एकदा सुदर्शन यांच्या योगदानाला नोबेल मिळाले नाही.

६. ओपन क्वांटम सिस्टम्स (Open Quantum Systems) 🔄
सुदर्शन यांनी ओपन क्वांटम सिस्टम्स या संकल्पनेवरही महत्त्वाचे कार्य केले. यात अशा क्वांटम प्रणालींचा अभ्यास केला जातो, ज्या त्यांच्या वातावरणाशी संवाद साधतात.  वास्तविक जगात कोणतीही क्वांटम प्रणाली पूर्णपणे वेगळी नसते; ती नेहमीच बाह्य वातावरणाशी संवाद साधत असते. हा संवाद 'डी-कोहेरन्स' (Decoherence) सारख्या घटनांना जन्म देतो, ज्यामुळे क्वांटम प्रणालीचे वैशिष्ट्यपूर्ण गुणधर्म नष्ट होऊ शकतात. सुदर्शन यांच्या कार्यामुळे या जटिल आंतरक्रिया समजून घेण्यास मदत झाली.

७. अध्यापन आणि मार्गदर्शकत्व 👨�🏫
केवळ एक उत्कृष्ट संशोधकच नव्हे, तर जॉर्ज सुदर्शन हे एक समर्पित शिक्षक आणि मार्गदर्शकही होते. त्यांनी अमेरिकेतील हार्वर्ड, प्रिन्सटन आणि सिरॅक्युज विद्यापीठांसह अनेक प्रतिष्ठित संस्थांमध्ये प्राध्यापक म्हणून काम केले.  टेक्सास विद्यापीठ, ऑस्टिन येथे त्यांनी अनेक दशके सेवा केली, जिथे त्यांनी असंख्य विद्यार्थ्यांना भौतिकशास्त्राचे धडे दिले आणि त्यांना संशोधनासाठी प्रेरित केले. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली अनेक विद्यार्थी यशस्वी वैज्ञानिक बनले.

८. सन्मान आणि पुरस्कार 🏆
आपल्या कारकिर्दीत, जॉर्ज सुदर्शन यांना अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. भारत सरकारने त्यांना पद्मभूषण (१९७६) आणि पद्मविभूषण (२००७) या सर्वोच्च नागरी पुरस्कारांनी गौरवले.  १९८५ मध्ये त्यांना भौतिकशास्त्रातील त्यांच्या योगदानासाठी डिराक पदक (Dirac Medal) प्रदान करण्यात आले. नोबेल पारितोषिकासाठी त्यांचे नाव अनेक वेळा चर्चेत होते, परंतु दुर्दैवाने त्यांना ते मिळाले नाही, जे विज्ञान जगतासाठी एक खेदजनक बाब मानली जाते.

९. व्यक्तिमत्त्व आणि तत्त्वज्ञान 🤔
सुदर्शन हे केवळ एक वैज्ञानिक नव्हते, तर ते एक खोल विचारवंत आणि तत्त्वज्ञानी देखील होते.  त्यांना विज्ञानापलीकडे भारतीय संस्कृती, तत्त्वज्ञान आणि अध्यात्म यातही रुची होती. त्यांचे विचार स्वतंत्र आणि निर्भीड होते, ज्यामुळे ते अनेकदा प्रचलित मतांपेक्षा वेगळे मत मांडत असत. त्यांच्या मते, विज्ञान आणि अध्यात्म हे एकाच सत्याच्या दोन बाजू आहेत, जे मानवी ज्ञानाला अधिक समृद्ध करतात.

१०. वारसा आणि समारोप 🌌
प्रा. ई. सी. जॉर्ज सुदर्शन यांचे ९ सप्टेंबर २०१८ रोजी निधन झाले, परंतु त्यांचे कार्य आणि वारसा अजरामर आहे.  त्यांचे V-A सिद्धांत, टॅकियॉन्सची संकल्पना, सुदर्शन-ग्लॉबर प्रतिनिधित्व आणि ओपन क्वांटम सिस्टम्सवरील कार्य आजही कण भौतिकशास्त्र आणि क्वांटम ऑप्टिक्सच्या अभ्यासकांना प्रेरणा देत आहे. ते एक दूरदर्शी वैज्ञानिक होते ज्यांनी विज्ञानाच्या सीमांना आव्हान दिले आणि नवीन विचारांचे मार्ग खुले केले. त्यांचे योगदान केवळ पुस्तके आणि शोधनिबंधातच नाही, तर जगभरातील वैज्ञानिकांच्या मनातही जिवंत राहील. त्यांच्यासारख्या महान शास्त्रज्ञांच्या कार्याचा अभ्यास करणे हे आपल्याला विज्ञानाच्या अथांग सागरात अधिक खोलवर जाण्यासाठी प्रोत्साहित करते.

सारांश (Emoji Summary):
🇮🇳👨�🔬⚛️🌟➡️📚🔬✨⚡💡🔄👨�🏫🏆🤔🌌

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.09.2025-मंगळवार.
===========================================