श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २: -श्लोक-२४:-अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-२४:-

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक २४:

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥

🔷 श्लोकाचा अर्थ (Shlokacha Arth):

हा आत्मा छेदता येत नाही, जाळता येत नाही, ओल करू शकत नाही, आणि सुकवता येत नाही.
तो नित्य (शाश्वत) आहे, सर्वत्र व्यापलेला आहे, स्थिर, हलत नाही, आणि सनातन (अनादी-अनंत) आहे.

🔷 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्म्याच्या अविनाशित्वा विषयी स्पष्ट शिकवण देत आहेत. श्रीकृष्ण म्हणतात की आत्मा हा कोणत्याही भौतिक किंवा भौगोलिक गोष्टींनी नष्ट होणारा नाही. त्याच्यावर कुठलेही शस्त्र चालत नाही, अग्नी त्याला जाळू शकत नाही, पाणी त्याला ओल करू शकत नाही, आणि वाऱ्याने त्याला कोरडे करता येत नाही.

तो नित्य आहे – म्हणजे काळाच्या कोणत्याही परिघात न येणारा.
सर्वगत आहे – म्हणजे सर्वत्र असणारा. तो शरीरापुरता मर्यादित नाही.
स्थाणु आहे – म्हणजे स्थिर आहे, कधीही ढळत नाही.
अचल आहे – तो एका जागी स्थित आहे; कोणत्याही प्रकारे हालचाल करत नाही.
सनातन आहे – म्हणजे अनादी आणि अनंत, कायमस्वरूपी असणारा.

या श्लोकाचा गाभा असा आहे की, आत्मा या गोष्टींपेक्षा श्रेष्ठ आहे – तो जड (मर्त्य) नाही तर चेतन (अमर्त्य) आहे.

🔷 प्रदिर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

या श्लोकात आत्म्याच्या अमरत्वाची व अविनाशी प्रकृतीची अत्यंत स्पष्ट आणि ठोस रीत्या व्याख्या केली आहे. गीतेतील आत्मज्ञान हे या तत्वज्ञानावर आधारलेले आहे.

शरीर जळते, सडते, मरते. पण आत्मा हाच शरीराला चेतना देणारा आहे. हे शरीर साधन आहे, आत्मा चालक आहे. शरीराचे नाश होतो पण आत्म्याचा नाही.

या श्लोकातील "अच्छेद्यः" (छेद करता न येणारा) हे आत्म्याचे स्वरूप सांगतो. कोणतेही शस्त्र आत्म्याला छेदू शकत नाही. ही उपमा शरीरभौतिकतेपासून आत्म्याच्या पारलौकिकतेकडे घेऊन जाते.

"अदाह्यः", "अक्लेद्यः", "अशोष्यः" – ही सर्व विशेषणे भौतिक तत्त्वांच्या मर्यादा दाखवतात आणि आत्मा त्या सर्वांपासून पार आहे हे सांगतात.

"नित्यः" – आत्मा नष्ट होणारा नाही. तो काळाच्या अधीन नाही.

"सर्वगतः" – आत्मा हा फक्त एका देहातच नाही, तो सर्वत्र आहे. याचा अर्थ परमात्म्याच्या व्यापकतेकडे इशारा.

"स्थाणुः" व "अचलः" – आत्मा स्थित व स्थिर आहे. बदल हा शरीराचा धर्म आहे, आत्म्याचा नव्हे.

"सनातनः" – आत्मा नेहमीपासून आहे, आणि सदैव राहील.

🔷 आरंभ (Arambh):

या अध्यायात अर्जुनाचे मन युद्धाच्या प्रसंगी गोंधळलेले, निराश व भरकटलेले आहे. त्याच्या मनात मृत्यू, हिंसा, आणि आप्तांची हानी यामुळे शोक निर्माण झाला आहे. त्याला वाटते की शरीर नष्ट झालं म्हणजे सर्व संपलं.

त्याला या अज्ञानातून बाहेर काढण्यासाठी श्रीकृष्ण त्याला आत्म्याच्या शाश्वततेचे, अविनाशित्वाचे ज्ञान देतात. या श्लोकामध्ये त्याची उत्कट अभिव्यक्ती होते.

🔷 समारोप (Samarop):

श्रीकृष्ण आत्म्याचे जे वर्णन करत आहेत ते केवळ तत्वज्ञान नसून एक प्रकारे अर्जुनाच्या मनोबलाची उभारणी देखील आहे.

तो जेव्हा जाणतो की आत्मा अजर, अमर, अविनाशी आहे – तेव्हा शरीराच्या मृत्यूची भीती नष्ट होते.
युद्ध करताना जर देह नष्ट झाला तरी आत्मा नष्ट होत नाही, याचे ज्ञान मिळाल्यावर अर्जुनाची हिंसेविषयीची द्विधा भावना नाहीशी होते.

🔷 निष्कर्ष (Nishkarsha):

शरीर नाश पावणारे आहे, पण आत्मा नाशरहित आहे. आत्मा कोणत्याही भौतिक शक्तींनी नष्ट होऊ शकत नाही. म्हणून मृत्यू ही शेवट नाही.

आत्म्याचे ज्ञान हेच खरी मोक्षाची गुरुकिल्ली आहे.

🔷 उदाहरणासहित स्पष्टता (Udaharanasahit):

🔹 उदाहरण १:
एखाद्या दिव्याच्या ज्वाळा जरी विझल्या, तरी ज्वाळेतील उष्णता संपलेली नसते. तशीच आत्मा शरीराच्या मृत्यूनंतरही अस्तित्वात असतो.

🔹 उदाहरण २:
मोबाईलमध्ये सिमकार्ड असते, ते वेगळ्या मोबाईलमध्ये टाकलं तरी संपर्क सुरू राहतो. शरीर मोबाईलसारखं आहे, आत्मा सिमकार्डसारखा – तो दुसऱ्या देहात गेला तरी चेतना सुरू राहते.

जर हाच श्लोक आधुनिक मानसशास्त्र किंवा दैनंदिन जीवनाशी जोडायचा झाला, तर तो सांगतो – आपण ज्याला "मी" म्हणतो, ते फक्त शरीर नाही. आपल्या मूळ ओळखीला, अस्तित्वाला, कुणीही दुखावू शकत नाही – ती शाश्वत आहे. हे लक्षात ठेवल्यास मानसिक शांतता, निडरता आणि आत्मसन्मान वृद्धिंगत होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.09.2025-शुक्रवार.
===========================================