श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-२५:-अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-२५:-

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक २५

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥

🌸 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

अर्थ:
हा आत्मा अव्यक्त, अचिंत्य आणि अविकारी (कधीही न बदलणारा) आहे असे सांगितले गेले आहे. म्हणून, हे जाणून तू या आत्म्यासाठी शोक करणे योग्य नाही.

📚 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

भगवंत श्रीकृष्ण इथे अर्जुनाला आत्म्याचं खरं स्वरूप समजावून सांगतात.
"अव्यक्त" म्हणजे जो इंद्रियांनी पाहता येत नाही, "अचिंत्य" म्हणजे जो विचारानेही पूर्णपणे समजता येत नाही, आणि "अविकारी" म्हणजे जो कधीही बदलत नाही. अशा या आत्म्याबद्दल शोक करणं ही अज्ञानाचीच लक्षणं आहेत.

भगवंत सांगतात की शरीर नाशवान आहे पण आत्मा नाश होत नाही. आत्मा कधी जन्मत नाही, मरण पावत नाही, त्यात कोणताही बदल होत नाही. तो सतत आहेच. म्हणून तू तुझ्या बांधवांच्या शरीरासाठी शोक करतोस, परंतु त्यांच्या आत्म्याला काहीही झालेले नाही हे ओळख.

🔍 प्रत्येक शब्दाचा अर्थ व विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

अव्यक्तः – जो इंद्रियांनी (डोळे, कान, इ.) जाणता येत नाही. आत्मा हा दृश्य नाही, म्हणून त्याला अव्यक्त म्हणतात.

अचिन्त्यः – ज्याचा विचारही करता येत नाही. बुद्धीच्या सीमा आत्म्यापर्यंत पोहचत नाहीत. तो अनुभवाचा विषय आहे.

अविकार्यः – जो कधीही बदलत नाही. शरीर बदलतं, विचार, भावना बदलतात, पण आत्मा तसाच राहतो – शांत, शाश्वत.

एवं विदित्वा – अशा प्रकारे आत्म्याचं खरे स्वरूप समजून.

न अनुशोचितुम् अर्हसि – शोक करणं तुला योग्य नाही.

🧭 आरंभ (Arambh):

श्रीमद्भगवद्गीतेचा दुसरा अध्याय म्हणजे सांख्ययोग. या योगात श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्मा, शरीर, कर्तव्य, धर्म यांची तत्वतः जाणीव करून देतात. अर्जुन शोकात बुडालेला असतो. तेव्हा भगवान आत्म्याचं खरे स्वरूप स्पष्ट करत आहेत.

🧵 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):

श्रीकृष्ण आत्म्याच्या गुणधर्मांची एक सुंदर साखळी रचतात. आत्मा:

नाश होत नाही

कधी जन्मत नाही

कधीही बदलत नाही

कोणत्याही शस्त्राने छिन्न होत नाही

अग्नी त्याला जाळू शकत नाही

पाणी त्याला भिजवू शकत नाही

वारा त्याला वाळवू शकत नाही

या श्लोकात आत्म्याचं गूढ, अलौकिक आणि अमर स्वरूप स्पष्ट केलं आहे.

अशा आत्म्यासाठी शोक करणं म्हणजे अज्ञान. ही शरीरं क्षणभंगुर आहेत. शरीराचं मरण होतं, आत्म्याचं नाही. म्हणून अर्जुनाला आपलं कर्तव्य करून, युद्धात उतरावं, असा उपदेश श्रीकृष्ण देतात.

🧾 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):

उदा.
समजा एखाद्या माणसाने आपला मोबाईल गमावला. त्याचा "संपर्क" गेलेला असतो, पण त्याचे "विचार", "नाती", "भावना" नाहीशा होत नाहीत. त्याप्रमाणे शरीर गेलं तरी आत्मा – जो आपली खरी ओळख आहे – तो टिकून राहतो.

एक खरेदी करणारा ग्राहक बाजारात येतो, अनेक दुकानांतून फेरफटका मारतो आणि परत निघून जातो. तसाच आत्मा एक शरीर घेतो, ते टिकवतो आणि मग दुसऱ्या शरीरात जातो. हे समजून घेतल्यावर, शोकाला जागा उरत नाही.

✅ समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):

आत्मा अव्यक्त, अचिंत्य आणि अविकारी आहे.

आत्मा नाश पावत नाही, म्हणून त्याच्यासाठी शोक करणं व्यर्थ आहे.

जे नश्वर आहे त्याचं दुःख केवळ अज्ञानातूनच संभवतं.

म्हणून अर्जुनाने शोक न करता आपलं कर्म करावं, हेच भगवंताचं स्पष्ट वचन आहे.

🌺 शेवटी एक शंका निरसन (Common Doubt):

प्रश्न: जर आत्मा अमर आहे, तर मग मृत्यूला इतकं महत्त्व का?
उत्तर: मृत्यू फक्त शरीराचं आहे. आत्मा तर एक यात्रा करत असतो – जन्म, मृत्यू, पुन्हा जन्म. आत्मा आपल्याच कर्मानुसार पुढच्या अवस्थेत जातो. गीता आपल्याला या सत्याची जाणीव करून देते, आणि सत्त्वगुणी जीवन जगायला शिकवते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.09.2025-शनिवार.
===========================================