श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-२६:-अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-२६:-

अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।
तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग – श्लोक २६

श्लोक (Shloka):

अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।
तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥

श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

"हे महाबाहो (अर्जुना)! समजा जर तू आत्म्याला नित्यजन्म घेणारा (नेहमी जन्म घेणारा) किंवा नित्य मरण पावणारा असे समजत असलास, तरीसुद्धा तुला शोक करणे योग्य नाही."

🌺 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात श्रीकृष्ण अर्जुनाला अत्यंत व्यवहारिक आणि तात्त्विक दृष्टिकोनातून समजावतो. आत्म्याचं नित्यत्व (शाश्वत स्वरूप) न मानता जर अर्जुनाला वाटत असेल की आत्मा प्रत्येक वेळी जन्म घेतो आणि मृत्यूस सामोरा जातो (नवा देह धारण करतो आणि मग मृत्युमुखी पडतो), तरही त्याला शोक करणं योग्य नाही.

म्हणजे, जर आत्मा नित्यजन्मी आणि नित्यमरणी असेल – तर मृत्यू ही एक नैसर्गिक, अपरिहार्य गोष्ट आहे. ज्याचा जन्म होतो, तो मरणारच. आणि जो मरतो, तो पुन्हा जन्म घेणारच – हा सृष्टीचा नियम आहे.

अशा सृष्टीच्या अपरिवर्तनीय नियमानुसार जर मरण हे निश्चितच आहे, तर त्यावर शोक करण्याचे कारण नाही. कारण तो मृत्यू हे नैसर्गिक चक्र आहे. म्हणून, अर्जुनाने शोक न करता आपले कर्म – युद्ध – करत राहणे योग्य आहे.

🔍 प्रत्येक ओळीचे विश्लेषण (Vistrut Vivechan):
अथ चैनं नित्यजातं...

"जर तू ह्या आत्म्याला नित्यजन्म घेणारा मानत असशील..."
– जर आत्मा प्रत्येक वेळी जन्म घेतो, म्हणजे आत्मा नश्वर आहे, आणि शरीर सोडून दुसरं धारण करतो असं जर मानलं, तर मृत्यू ही प्रक्रिया केवळ संक्रमण ठरते.

...नित्यं वा मन्यसे मृतम्...

"किंवा नेहमी मरण पावणारा मानत असशील..."
– म्हणजे जर आत्मा कायम मृत होतो, तरसुद्धा त्यासाठी शोक करणे व्यर्थ आहे, कारण शाश्वत मरण असणाऱ्या गोष्टीवर हळहळ का करावी?

...तथापि त्वं महाबाहो...

"तरीही हे महाबाहो अर्जुना..."
– श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या बाहुबलाचे स्मरण करून त्याला धैर्य देतो. 'तू पराक्रमी आहेस, तू अश्रुपात करत बसणे तुला शोभत नाही.'

...नैवं शोचितुमर्हसि।

"तुला असं शोक करणं योग्य नाही."
– कारण तू ज्ञानमार्गाचा विचार करत आहेस; ज्ञानाच्या प्रकाशात हे सर्व नैसर्गिक आहे.

🧠 तत्त्वज्ञानात्मक विश्लेषण (Tatvajnana Vivechan):

या श्लोकात दोन शक्यता श्रीकृष्णाने मांडल्या आहेत:

आत्मा नित्यजन्मी – पुनर्जन्माच्या संकल्पनेवर आधारित.

आत्मा नित्यमरणी – जर आत्मा नसेलच, आणि शरीर संपल्यावर सगळं संपतं असेल, तरी.

या दोन्ही स्थितींमध्ये शोकाला काहीही अर्थ उरत नाही. म्हणजेच, कर्म करण्याचं महत्त्व इथे अधोरेखित केलं जातं. मृत्यु किंवा पुनर्जन्मावर चिंतन करण्यात वेळ वाया घालवण्यापेक्षा, आपलं कर्तव्य बजावणं महत्त्वाचं आहे.

📚 उदाहरण (Udaharana):

एखाद्या शेतकऱ्याला माहीत आहे की पिकं घेतल्यानंतर शेत रिकामं होणारच – त्यात दु:ख मानण्यापेक्षा तो नव्या पेरणीची तयारी करतो.

तसंच, जर मृत्यू अटळ आहे, तर त्यावर रडणं उपयोगाचं नाही – कारण तो जीवनचक्राचा भाग आहे.

🪔 आरंभ (Arambh):

श्रीमद्भगवद्गीतेचा हा भाग – "सांख्ययोग" – म्हणजे विचार व विवेकाने युक्त ज्ञानयोग. इथे श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या मनात निर्माण झालेल्या मोह, माया, आणि शोकाचा निरास करत आहेत.

🔚 समारोप (Samarop):

हे श्लोक जीवनातील अपरिहार्य गोष्टी – जसं की जन्म आणि मृत्यू – यांच्याविषयी आपल्याला एक समतोल दृष्टिकोन शिकवतो.

शोक, दुःख आणि मोह हे माणसाला त्याच्या धर्म – म्हणजेच कर्तव्य – पासून विचलित करतात. हे टाळायचं असेल, तर तत्त्वज्ञान, आत्मज्ञान आणि स्थितप्रज्ञ वृत्तीचा अंगीकार करणे आवश्यक आहे.

🧾 निष्कर्ष (Nishkarsha):

🔹 शोक करणं हा दुर्बलतेचा लक्षण आहे.
🔹 आत्मा जर नित्य असेल तर शोक नको, आणि जर नाशवानच असेल तरीही शोक नको – दोन्ही स्थितीत शोक व्यर्थ आहे.
🔹 कर्तव्य हीच खरी साधना आहे – आणि तिचं पालन करणं हाच जीवनाचा अर्थ.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.09.2025-रविवार.
===========================================