श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:--श्लोक-२७:-जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-२७:-

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक २७:

"जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च |
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ||"

🔷 श्लोकाचा अर्थ (Literal Meaning in Marathi):

"ज्याचा जन्म झाला आहे, त्याचा मृत्यू निश्चित आहे. आणि जो मरण पावला आहे, त्याचे पुनर्जन्म निश्चित आहे. म्हणून हे अपरिहार्य असणाऱ्या गोष्टींबद्दल तू शोक करू नये."

🌿 श्लोकाचे सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला जीवन-मृत्यूच्या सत्यतेबद्दल सांगत आहेत. जन्म आणि मृत्यू ही जीवनातील अपरिहार्य चक्रं आहेत. कोणीही यापासून सुटू शकत नाही. जो जन्माला येतो त्याचा मृत्यू निश्चित आहे, आणि जो मृत्यू पावतो त्याचा पुन्हा जन्म होतोच – ही एक शाश्वत, न टाळता येणारी गोष्ट आहे.

श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगत आहेत की, तू जे शोक करत आहेस ते या नैसर्गिक प्रक्रियेविरुद्ध आहे. मृत्यू ही एक समाप्ती नाही, ती फक्त एका अवस्थेची समाप्ती आहे आणि दुसऱ्या जीवनाची सुरुवात. म्हणून, तू आपल्या कर्तव्यापासून विचलित होऊ नकोस.

📜 श्लोकाचे विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
🟠 आरंभ (Introduction):

महाभारताच्या युद्धभूमीवर अर्जुन आपल्या बांधवांना, गुरुजनांना आणि आप्तेष्टांना समोर पाहून युद्ध करण्यास तयार होत नाही. त्याला त्यांच्यावरील प्रेम, आपुलकी आणि नातेसंबंधांच्या बंधनांनी गोंधळात टाकले आहे. अशा वेळी भगवान श्रीकृष्ण त्याला धर्म, आत्मा, जीवन आणि मृत्यूच्या आध्यात्मिक तत्वज्ञानाचे ज्ञान देतात.

🔵 मुख्य विवेचन:
1. ध्रुव म्हणजे काय?

"ध्रुव" म्हणजे "निश्चित", "शाश्वत", "अटल".
या श्लोकात 'ध्रुव' शब्दाने हे सांगितले आहे की जन्माला आलेल्या व्यक्तीचा मृत्यू हा निश्चित आहे. आणि मृत्यू झालेल्या आत्म्याचा पुनर्जन्म देखील निश्चित आहे.

2. जीवन आणि मृत्यू हे चक्र:

जीवन आणि मृत्यू हे निसर्गाचे नियम आहेत. हे चक्र आत्म्याच्या प्रवासाचा एक भाग आहे. आत्मा नाश होत नाही, फक्त देह बदलतो – ही कल्पना गीतेच्या पुढील श्लोकांमध्ये अधिक स्पष्ट केली जाते.

3. अपरिहार्य म्हणजे काय?

"अपरिहार्य" म्हणजे जे टाळता येत नाही. मृत्यू आणि जन्म हे अपरिहार्य आहेत. आपण कितीही प्रयत्न केला, तरीही हे टाळता येत नाही. म्हणून, अशा गोष्टींसाठी शोक करणे योग्य नाही.

4. कर्मयोग आणि कर्तव्य:

अर्जुन क्षत्रिय आहे, आणि त्याचे धर्मकर्म म्हणजे अन्यायाविरुद्ध युद्ध करणे. जर तो मोह, नाते आणि मृत्यूच्या भीतीने पळ काढेल, तर तो धर्मच्युत होईल.

🌱 उदाहरणासहित स्पष्टता (Udaharanasahit):

सूर्य उगवतो आणि मावळतो:
आपण सूर्य रोज उगवत आणि मावळताना पाहतो. त्याच्या मागे दुःख करत नाही कारण आपल्याला माहित आहे की तो पुन्हा उगम पावणारच. तसंच, ज्या व्यक्तीचा मृत्यू होतो, त्याचा आत्मा दुसऱ्या शरीरात पुन्हा जन्म घेतो – हेच जीवनचक्र आहे.

पानगळ व वसंत:
झाडांची पाने गळतात, ती नवीन पालव येण्यासाठी जागा करून देतात. मृत्यू देखील नव्या जीवनाची सुरुवात आहे. त्यामुळे मृत्यू म्हणजे अंत नाही – तो नवीन जीवनासाठी एक संधी आहे.

🔚 समारोप व निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):

या श्लोकातून आपल्याला हे शिकायला मिळते की,

जन्म आणि मृत्यू ही जीवनाची निसर्गनियमी चक्रे आहेत.

आत्मा अमर आहे, फक्त शरीर बदलते.

अशा अपरिहार्य घटनांवर शोक न करता, आपले कर्तव्य पूर्ण करणे हेच योग्य आहे.

भावनिक दुर्बलता सोडून, विवेकाने निर्णय घेणे आणि कर्म करणे हेच गीतेचे तत्त्वज्ञान आहे.

🪔 तात्पर्य:

जन्म आणि मृत्यू यांचा स्वीकार करून, दुःख वा शोक न करता जीवनातील आपल्या कर्मधर्मावर लक्ष केंद्रित करणे – हेच गीतेचे आणि या श्लोकाचे मूळ सार आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-22.09.2025-सोमवार.
===========================================