डिजिटल डिवाइड: शिक्षणाच्या संधीतील असमानता-💻📚🤔📉💰🗺️🇮🇳🛠️👨‍🏫🤝🏘️🚀

[Atul Kaviraje]

डिजिटल विभाजन: शिक्षणाच्या उपलब्धतेतील असमानता-

डिजिटल डिवाइड: शिक्षणाच्या संधीतील असमानता-

डिजिटल डिवाइड (Digital Divide) किंवा डिजिटल असमानता ही एक अशी दरी आहे जी आधुनिक माहिती आणि संचार तंत्रज्ञानाची (ICT) पोहोच असलेल्या आणि पोहोच नसलेल्या लोकांमध्ये आहे. हा मुद्दा शिक्षणाच्या क्षेत्रात विशेषतः गंभीर आहे. आजच्या डिजिटल युगात, जिथे ऑनलाइन शिक्षण आणि ई-लर्निंग वेगाने वाढत आहेत, ही असमानता एक मोठे आव्हान बनली आहे, ज्यामुळे लाखो विद्यार्थ्यांचे भविष्य धोक्यात आले आहे.

१. डिजिटल डिवाइड म्हणजे काय? 🤔
डिजिटल डिवाइडचा अर्थ विविध सामाजिक-आर्थिक गट, भौगोलिक क्षेत्रे आणि वयोगटातील लोकांमध्ये डिजिटल उपकरणे (जसे की स्मार्टफोन, लॅपटॉप), इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी आणि डिजिटल साक्षरतेतील असमानता आहे.

पोहोच नसणे: यात अशा विद्यार्थ्यांचा समावेश आहे ज्यांच्याकडे शिकण्यासाठी डिजिटल उपकरण किंवा स्थिर इंटरनेट नाही.

साक्षरतेचा अभाव: यात अशा लोकांचाही समावेश आहे जे तांत्रिकदृष्ट्या साक्षर नाहीत आणि डिजिटल उपकरणांचा वापर करू शकत नाहीत.

२. शिक्षणातील डिजिटल डिवाइडचा प्रभाव 📉
डिजिटल डिवाइडने शिक्षण प्रणालीचे दोन भाग केले आहेत: एका बाजूला असे विद्यार्थी आहेत जे तंत्रज्ञानाचा लाभ घेत आहेत आणि दुसऱ्या बाजूला असे जे मागे पडत आहेत.

ऑनलाइन शिक्षणात अडथळा: COVID-19 महामारीच्या काळात, शाळा बंद झाल्यावर ऑनलाइन शिक्षण हा एकमेव पर्याय होता. ज्या विद्यार्थ्यांकडे इंटरनेट किंवा उपकरण नव्हते, ते आपले शिक्षण सुरू ठेवू शकले नाहीत.

शिकण्याच्या गुणवत्तेत घट: डिजिटल संसाधनांच्या (जसे की ई-बुक्स, शैक्षणिक ॲप्स) अभावामुळे वंचित विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या गुणवत्तेवर परिणाम झाला.

३. डिजिटल डिवाइडची मुख्य कारणे 💰🗺�
डिजिटल डिवाइडची अनेक कारणे आहेत, जी एकमेकांशी जोडलेली आहेत.

आर्थिक असमानता: कमी उत्पन्न असलेल्या कुटुंबांसाठी डिजिटल उपकरण खरेदी करणे आणि इंटरनेटचा मासिक खर्च भरणे एक मोठे ओझे आहे.

भौगोलिक असमानता: ग्रामीण आणि दुर्गम भागांमध्ये इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी सहसा कमजोर किंवा अनुपलब्ध असते, तर शहरी भागात ती सहज उपलब्ध आहे.

सामाजिक-सांस्कृतिक घटक: काही समाजांमध्ये, मुली आणि महिलांना डिजिटल शिक्षणापासून दूर ठेवले जाते.

४. भारतातील डिजिटल डिवाइडची स्थिती 🇮🇳
भारतासारख्या विकसनशील देशात डिजिटल डिवाइड एक मोठे आव्हान आहे, जिथे लोकसंख्येचा मोठा भाग ग्रामीण आहे.

आकडेवारी: एका अहवालानुसार, भारतात फक्त 47% घरांमध्ये इंटरनेटची पोहोच आहे (TRAI, 2021).

सरकारी उपक्रम: भारत सरकारने "डिजिटल इंडिया" सारखे कार्यक्रम सुरू केले आहेत, ज्यांचा उद्देश डिजिटल साक्षरता वाढवणे आहे.

५. डिजिटल डिवाइड कमी करण्याचे उपाय 🛠�
या समस्येवर तोडगा काढण्यासाठी सरकार, गैर-सरकारी संस्था आणि खाजगी क्षेत्राला एकत्र काम करावे लागेल.

सब्सिडी आणि आर्थिक मदत: सरकारने कमी उत्पन्न असलेल्या विद्यार्थ्यांना डिजिटल उपकरणे खरेदी करण्यासाठी सब्सिडी किंवा कर्ज द्यावे.

सार्वजनिक इंटरनेटची पोहोच: सार्वजनिक ठिकाणी जसे की ग्रंथालये, सामुदायिक केंद्रे आणि शाळांमध्ये मोफत वाय-फायची सुविधा उपलब्ध करून देणे.

६. शिक्षकांची भूमिका 👨�🏫
शिक्षकांनी डिजिटल साक्षरता वाढवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली पाहिजे.

प्रशिक्षण: शिक्षकांना डिजिटल उपकरणे आणि ऑनलाइन शिक्षण पद्धतींचा वापर करण्यासाठी प्रशिक्षित केले पाहिजे.

पोहोचण्यायोग्य सामग्री: त्यांनी अशी शैक्षणिक सामग्री तयार करावी जी कमी बँडविड्थवरही काम करेल.

७. तंत्रज्ञानाचा रचनात्मक वापर 🎨
कमी खर्चाच्या तंत्रज्ञानाचा वापर करूनही डिजिटल डिवाइड कमी केला जाऊ शकतो.

रेडिओ आणि टेलिव्हिजन: ग्रामीण भागांमध्ये शैक्षणिक सामग्री प्रसारित करण्यासाठी रेडिओ आणि टेलिव्हिजनचा वापर करणे.

मोबाइल फोन: स्मार्टफोनचा वापर शिकण्यासाठी करणे, जरी इंटरनेट उपलब्ध नसले तरी (ऑफलाइन ॲप्स).

८. कॉर्पोरेट सामाजिक जबाबदारी (CSR) 🤝
कंपन्यांनी त्यांच्या CSR उपक्रमांतर्गत डिजिटल शिक्षणाला प्रोत्साहन द्यावे.

लॅपटॉप दान करणे: जुने लॅपटॉप आणि कॉम्प्युटर पुन्हा वापरण्यायोग्य बनवून शाळा आणि विद्यार्थ्यांना दान करणे.

मोफत ऑनलाइन कोर्सेस: मोफत ऑनलाइन शैक्षणिक कोर्सेस उपलब्ध करून देणे.

९. समुदाय-आधारित उपक्रम 🏘�
स्थानिक समुदाय देखील या समस्येचे निराकरण करण्यात मदत करू शकतात.

सामुदायिक शिक्षण केंद्रे: सामुदायिक केंद्रांमध्ये डिजिटल उपकरणे आणि इंटरनेटसह छोटी शिक्षण केंद्रे स्थापन करणे.

स्वयंसेवक कार्यक्रम: तांत्रिकदृष्ट्या साक्षर लोकांना स्वयंसेवक म्हणून विद्यार्थ्यांना डिजिटल साक्षरता शिकवण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.

१०. निष्कर्ष 🚀
डिजिटल डिवाइड केवळ एक तांत्रिक समस्या नाही, तर सामाजिक न्यायाचा मुद्दा आहे. जर आपल्याला आपल्या सर्व विद्यार्थ्यांना समान शैक्षणिक संधी द्यायची असेल, तर आपल्याला ही दरी कमी करावी लागेल. सर्वांसाठी डिजिटल शिक्षणाची समान पोहोच सुनिश्चित करणे हे एक चांगले आणि समावेशक भविष्याचा पाया रचेल.

इमोजी सारांश: 💻📚🤔📉💰🗺�🇮🇳🛠�👨�🏫🤝🏘�🚀

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.09.2025-बुधवार.
===========================================