श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २: श्लोक-३०:-देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-३०:-

देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ३०:

देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥

🌸 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

हे भारत (अर्जुना),
देहामध्ये वास करणारा आत्मा हा सर्वकाळ अजेय (वध न होणारा) आहे.
म्हणूनच सर्व भूतमात्रांसाठी तू शोक करू नकोस.

🌼 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण आत्म्याच्या शाश्वतता, अवध्यता व नित्यत्वाचे तत्त्व स्पष्ट करतात. श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, शरीर नाशवंत असले तरी आत्मा नाश पावत नाही. आत्मा कोणत्याही प्रकारे मारता येत नाही, तो नित्य, अविनाशी, अजन्मा, व अवध्य आहे.

अर्जुन ज्यांच्यासाठी युद्ध न करण्याचा विचार करत आहे, ते सर्वजण — पितामह भीष्म, गुरु द्रोण इत्यादी — केवळ त्यांच्या देहांनी उपस्थित आहेत. त्यांचा आत्मा मात्र कोणत्याही क्षणाला मारता येत नाही.

म्हणून, केवळ शरीराच्या मृत्यूसाठी दुःख किंवा शोक करणं हे अज्ञानाचं लक्षण आहे. ज्यांना आत्म्याचं खरं स्वरूप कळालं आहे, ते अशा नाश पावणाऱ्या देहासाठी शोक करत नाहीत.

🌟 मराठी विस्तृत व प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

श्रीमद्भगवद्गीतेचा हा श्लोक "सांख्ययोग" या ज्ञानयोगाच्या अध्यायातला एक अत्यंत महत्त्वाचा श्लोक आहे.

१. 'देही' म्हणजे कोण?

देही म्हणजे 'देहात राहणारा' — म्हणजेच आत्मा. तो प्रत्येक देहात आहे, प्रत्येक प्राणीमात्रात आहे. पण देह नाश पावतो, आत्मा नाही.

२. 'नित्यमवध्यः' – म्हणजे काय?

'नित्य' म्हणजे 'सदैव असणारा', 'अवध्य' म्हणजे 'ज्याचा वध करता येत नाही'. कोणत्याही अस्त्राने, शस्त्राने, अग्नीने, पाण्याने किंवा वाऱ्याने — आत्म्याचं काहीही बिघडत नाही.

३. 'तस्मात्... न शोचितुमर्हसि' – उपदेश:

भगवंत अर्जुनाला सांगतात की, तू ज्यांच्यासाठी शोक करत आहेस, त्या सर्वांचा आत्मा नाश पावत नाही. शरीर हे जरी नाश पावत असेल, तरी आत्मा कायमस्वरूपी अस्तित्वात असतो. म्हणून, शोक करायला काहीही कारण नाही.

📚 उदाहरणासहित (Udaharana Sahit):
उदाहरण १:

जसं आपण जुने कपडे काढून नवे घालतो, तसं आत्मा एक देह सोडून दुसरा धारण करतो. आपण जुना कपडा फाटला म्हणून फारसा शोक करत नाही. तसंच, एखाद्याचा मृत्यू झाला म्हणून आत्म्याचा नाश झालाय असं समजणं चुकीचं आहे.

उदाहरण २:

एका दिव्यातील ज्योत जशी असते, तशी आत्मा — ज्योतीसारखा न संपणारा. दिवा बदलला तरी ज्योत तेवढीच राहते. शरीर बदललं, तरी आत्मा कायमचं अस्तित्व असलेला.

🔚 आरंभ, समारोप व निष्कर्ष (Arambh, Samarop ani Nishkarsha):
आरंभ (Introduction):

अर्जुनाच्या मनात युद्ध करताना नैतिक द्वंद्व आणि भावनिक तणाव आहे. त्याला वाटतं की, आप्त, बंधु, गुरु यांच्या वधाने पाप होईल. त्यातूनच शोक उत्पन्न झालेला आहे.

समारोप (Conclusion):

भगवंत त्याला सांगतात की, ज्याचं तू रक्षण करत आहेस — आत्मा — तो मुळात मारता येतच नाही. त्यामुळे युद्ध टाळण्याचं कारणच नाही.

निष्कर्ष (Summary/Inference):

हा श्लोक सांगतो की, अज्ञानामुळेच आपण शोक करतो. आत्मज्ञानामुळे शोक नाहीसा होतो. आत्मा अमर आहे हे समजून घेतल्यास, शरीराच्या मृत्यूवर शोक करणं निरर्थक आहे.

🕉� तात्त्विक दृष्टीकोन:

आत्मा अजर, अमर व अविनाशी आहे.

देह नाश पावणारा आहे; आत्मा मात्र नित्य आहे.

शोक ही अज्ञानातून येणारी भावना आहे.

आत्मज्ञान हे मुक्तीकडे नेणाऱ्या प्रवासाची सुरुवात आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.09.2025-गुरुवार.
===========================================