संत सेना महाराज-राम नाम मैं नायी जन तेरा-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

यासारख्या अनेक रचनांमधून सेनाजी सतत दूरदृष्टी ठेवून स्वच्छपणे सन्मार्गाची शिकवण देतात. अंधश्रद्धेतुन होत असणाऱ्या कर्मकांडाविषयी स्पष्ट प्रबोधन करतात. भक्तीवाचून शेवटी कशाचीही चाड नाही, हे चिंतन सेनामहाराज वारंवार सांगतात. सत्संग, नामस्मरण, कीर्तन यांच्या साहाय्याने संसारी जिवाला आपला उद्धार करून घेता येतो. असे स्पष्ट मत सेनाजींचे होते.

संत सेनामहाराज यांचे अन्य भाषेतील अभंग-

इसवी सन १४ व्या शतकात संत सेनामहाराजांनी मराठी भाषेत शेकडो अभग लिहिले. आज २५३ अभंग वेगवेगळ्या अभ्यासकांनी संपादित करून एकत्र करून उपलब्ध केले आहेत. अभंगाच्या रचनेवरून ते महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील कवी म्हणून ओळखले जातात. संत नामदेवांप्रमाणे महाराष्ट्रातून तीर्थयात्रेच्या निमित्ताने उत्तर भारतात त्यांनी अनेक वर्षे प्रवास केला आहे, कदाचित त्यामुळे हिंदी साहित्याच्या इतिहासात स्वामी रामानंद, रविदास, संत कबीर यांसारख्य

अनेक संतांच्या सोबत सेनार्जींचे नाव घेतले जाते. ते एक विठ्ठलभक्त संत म्हणून, परंतु त्यांची आज हिंदी वा अन्य भाषेतील रचना फारशी उपलब्ध नाही. जी उपलब्ध आहे, ती अतिशय अल्प स्वरूपात आहे. हिंदी भाषेत दोन पदे, राजस्थानी (मारवाडी) भाषेत एक पद उपलब्ध आहे.

सेनाजींनी हिंदी भाषेत पुढील रचना केली आहे.

"राम नाम मैं नायी जन तेरा॥

चामकी छुरहरी चामको बाधी चामै लागो डारा।

चामै मुंडे चा मैं मुंडावे। समुई देखि मन मारा।

तब कंधा टूटो तेल बढोवो, हुइगो साँझ सबेरा ।

देता हो सो दे मेरे भाई, आई घरकी बेरा।

तब चिमटा नहरन, और कतरनी दरपन साहेब तेरा ।

सेना भगत मुजरे को आये, आदि वन्तके चेरा ॥"

प्रस्तावना
संत सेना महाराज हे विठ्ठलाचे एकनिष्ठ भक्त होते आणि ते वारकरी संप्रदायातील थोर संत होते. त्यांचा व्यवसाय न्हावी (हजाम) होता आणि त्यांनी याच व्यवसायाच्या रूपकांचा वापर करून भक्तीचे आणि आध्यात्मिक जीवनाचे सार आपल्या अभंगातून मांडले. प्रस्तुत अभंग हा त्यांच्या याच आध्यात्मिक विचारधारेचा एक उत्तम नमुना आहे.

या अभंगात, संत सेना महाराज न्हावीच्या कामाचे रूपक वापरून आत्मसाक्षात्काराची आणि ईश्वराप्रती शरणागतीची भावना व्यक्त करतात. 'राम नाम मैं नायी जन तेरा' या पहिल्याच ओळीत ते स्वतःला रामाचा (ईश्वराचा) न्हावी (सेवक) म्हणवून घेतात, जो जीवात्म्यातील अशुद्धता काढून टाकतो. हा अभंग केवळ बाह्य स्वच्छतेबद्दल नसून, मनाच्या आणि आत्म्याच्या शुद्धीकरणाबद्दल आहे.

अभंगाचा सखोल भावार्थ आणि प्रत्येक कडव्याचे विवेचन
१. "राम नाम मैं नायी जन तेरा॥"
अर्थ: हे देवा, रामनामाच्या सहाय्याने मी तुझा न्हावी (सेवक) झालो आहे.

विवेचन: हे अभंगाचे मुख्य कडवे आहे. येथे राम नाम हे ईश्वराचे प्रतीक आहे आणि नायी म्हणजे न्हावी किंवा सेवा करणारा. सेना महाराज म्हणतात की मी तुमचा सेवक आहे आणि मी केवळ नक्तीक न्हावी नाही, तर राम नामाचा, म्हणजेच तुमच्या भक्तीचा न्हावी आहे. ज्याप्रमाणे न्हावी केसांची आणि शरीराची बाह्य स्वच्छता करतो, त्याचप्रमाणे मी राम नामाच्या मदतीने जीवात्म्याला शुद्ध करण्याचा प्रयत्न करतो. इथे 'तू' म्हणजे ईश्वर आणि 'मी' म्हणजे जीवात्मा. जीवात्मा ईश्वराच्या सेवेत समर्पित झाला आहे, ज्यामुळे आत्मिक शुद्धी होते.

२. "चामकी छुरहरी चामको बाधी चामै लागो डारा। चामै मुंडे चा मैं मुंडावे। समुई देखि मन मारा॥"
अर्थ: चामड्याची पट्टी (ज्यावर वस्तरा घासतात) चामड्याच्याच पट्ट्याने बांधली आहे आणि चामड्याच्या (शरीराच्या)च कामी ती लागते. हाच देह (मी) केश काढतो आणि याच देहाची (माझी) केश काढली जातात. योग्य वेळ पाहून मी माझ्या मनाला मारले (नियंत्रित केले).

विवेचन: हे कडवे अत्यंत रूपकात्मक आहे.

चामकी छुरहरी चामको बाधी: येथे 'चाम' म्हणजे चामडी किंवा मानवी शरीर. 'छुरहरी' म्हणजे वस्तरा घासण्याची पट्टी (पाताना). संत सेना महाराज म्हणतात की ही चामडीची पट्टी, जी चामड्यानेच बांधलेली आहे, ती शरीराच्या बाह्य कामात वापरली जाते. आध्यात्मिक अर्थाने, आपल्या इंद्रियांचे (चामड्याचे) व्यापार दुसऱ्या इंद्रियांना (चामड्याला) नियंत्रित करण्यासाठी वापरले जातात.

चामै मुंडे चा मैं मुंडावे: या ओळीचा अर्थ असा आहे की, माझा हा देह (चाम) दुसऱ्याचा केश (अहंकार, अशुद्धी) काढतो आणि त्याच वेळी माझीही (स्वतःचीही) केश काढली जातात. याचा अर्थ असा की, साधक दुसऱ्याला उपदेश देतो तेव्हा तो स्वतःही त्या उपदेशाचे पालन करतो आणि स्वतःला शुद्ध करतो. ज्ञानाच्या देवाणघेवाणीत, देणारा आणि घेणारा दोघेही शुद्ध होतात.

समुई देखि मन मारा: 'समुई' म्हणजे योग्य वेळ. संत सेना म्हणतात की हे सर्व करताना, मी माझ्या मनाला मारले (वश केले). जोपर्यंत मन नियंत्रित होत नाही, तोपर्यंत आत्मिक शुद्धी शक्य नाही. ही ओळ 'मन मारणे' या संकल्पनेवर जोर देते, जे आध्यात्मिक प्रगतीसाठी सर्वात महत्त्वाचे आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.09.2025-गुरुवार.
===========================================