संत सेना महाराज-राम नाम मैं नायी जन तेरा-2-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

३. "तब कंधा टूटो तेल बढोवो, हुइगो साँझ सबेरा । "
अर्थ: तेव्हा माझा खांदा तुटला (देहभाव नष्ट झाला), तेल वाढले (ज्ञानाचा प्रकाश वाढला), आणि रात्र व दिवस एकसारखे झाले.

विवेचन:

तब कंधा टूटो: येथे 'खांदा' हे देहभावाचे, अहंकाराचे प्रतीक आहे. आध्यात्मिक प्रगतीसाठी अहंकाराचा त्याग करणे आवश्यक आहे. जेव्हा अहंकार नष्ट होतो, तेव्हा 'मी'पणाचा भाव नाहीसा होतो, ज्यामुळे आत्मिक उन्नती होते.

तेल बढोवो: 'तेल' हे ज्ञानाचे किंवा तेजाचे प्रतीक आहे. ज्याप्रमाणे दिव्याला तेल मिळाल्यावर त्याचा प्रकाश वाढतो, त्याचप्रमाणे अहंकार गळून पडल्यावर आत्म्याला ज्ञानाचा आणि भक्तीचा प्रकाश मिळतो.

हुइगो साँझ सबेरा: 'रात्र आणि दिवस एकसारखे झाले' याचा अर्थ असा की साधक द्वैताच्या पलीकडे जातो. त्याला सुख-दुःख, मान-अपमान, रात्र-दिवस यासारख्या द्वंद्वांचा अनुभव होत नाही. तो समत्व अवस्थेत पोहोचतो, जिथे केवळ ईश्वराचा अनुभव असतो. ही अवस्था पूर्ण आत्मिक शांतता आणि समाधानाची आहे.

४. "देता हो सो दे मेरे भाई, आई घरकी बेरा। "
अर्थ: (हे जीवात्म्या), आता तुला जे काही द्यायचे आहे ते दे, कारण आता घरी परत जाण्याची वेळ झाली आहे (मोक्षाची वेळ जवळ आली आहे).

विवेचन: ही ओळ एक प्रकारे जीवात्म्याला दिलेला इशारा आहे. 'देता हो सो दे' म्हणजे आता तू जे काही सत्कर्म, भक्ती किंवा ज्ञान मिळवले आहेस, ते अर्पण कर. 'घरकी बेरा' म्हणजे मोक्षाची वेळ. मानवी जीवन हे ईश्वराच्या घरी परत जाण्याचा एक प्रवास आहे. संत सेना महाराज म्हणतात की आयुष्याच्या संध्याकाळी, जेव्हा परत जाण्याची वेळ येते, तेव्हा केवळ भक्ती आणि सत्कर्मच आपल्या सोबत असतात. त्यामुळे, जे काही चांगले कर्म करायचे आहे ते आताच कर.

५. "तब चिमटा नहरन, और कतरनी दरपन साहेब तेरा। "
अर्थ: तेव्हा चिमटा, नख कापण्याचे साधन आणि कात्री हे सर्व तुझे (देवाचे) आरसे बनले आहेत.

विवेचन: हे कडवे संत सेना महाराजांच्या व्यवसायातील उपकरणांचे रूपक वापरते.

चिमटा: योग्यांचा 'चिमटा' असतो, जो त्याग आणि वैराग्याचे प्रतीक आहे. संत सेना यांचा चिमटा देहभावाच्या त्याग करण्याचे साधन आहे.

नहरन (नख कापण्याचे साधन): हे सूक्ष्म विकारांना कापून टाकण्याचे प्रतीक आहे.

कतरनी (कात्री): ही माया आणि वासनांचे बंधन तोडण्याचे प्रतीक आहे.

दरपन (आरसा): हा आरसा आत्मपरीक्षणाचे आणि आत्मज्ञानाचे प्रतीक आहे.

संत सेना महाराज म्हणतात की जेव्हा अहंकार नष्ट होतो, तेव्हा माझी सर्व साधने केवळ भौतिक साधने राहत नाहीत, तर ती ईश्वराच्या आत्मज्ञानाचे आणि आत्मदर्शनाचे साधन बनतात. त्यांच्या कामातील प्रत्येक वस्तू त्यांना ईश्वराची आठवण करून देते.

६. "सेना भगत मुजरे को आये, आदि वन्तके चेरा ॥"
अर्थ: सेना नावाचा भक्त (मी) मुजरा करण्यासाठी (प्रणाम करण्यासाठी) आला आहे, जो आदि आणि अंताचा (नित्य) सेवक आहे.

विवेचन: हे अभंगाचे समारोपीय कडवे आहे. येथे 'मुजरा' म्हणजे आदराने प्रणाम. संत सेना महाराज म्हणतात की, मी, जो ईश्वराचा भक्त आहे, तो आदराने ईश्वराला वंदन करतो. 'आदि वन्तके चेरा' या ओळीत ते म्हणतात की मी तो सेवक आहे, जो आदि (सृष्टीची सुरुवात) पासून ते अंत (सृष्टीचा विनाश) पर्यंत ईश्वराच्या सेवेत समर्पित आहे. यातून त्यांची ईश्वरावरील अटूट श्रद्धा आणि भक्तीभाव दिसून येतो. ते स्वतःला 'मी' म्हणत नाहीत, तर 'सेना भगत' म्हणतात, जे त्यांची नम्रता दर्शवते.

निष्कर्ष आणि समारोप
संत सेना महाराजांचा हा अभंग बाह्य कर्मातून आत्मिक साधनेकडे जाण्याचा एक मार्ग दाखवतो. ते आपल्या व्यवसायाच्या प्रत्येक कृतीमध्ये भक्ती आणि आध्यात्मिकतेचा अनुभव घेतात. या अभंगातून मिळणारे मुख्य संदेश खालीलप्रमाणे आहेत:

कर्म आणि भक्तीचा समन्वय: आपले कर्म कोणताही असो, त्याला ईश्वराच्या सेवेचे रूप दिल्यास ते भक्ती बनते.

आत्मिक शुद्धीकरण: केवळ बाह्य स्वच्छता महत्त्वाची नाही, तर मनाची आणि आत्म्याची शुद्धी ही खरी आध्यात्मिक प्रगती आहे.

अहंकाराचा त्याग: अहंकाराचा त्याग केल्यावरच ज्ञानाचा प्रकाश मिळतो आणि द्वैतभाव नाहीसा होतो.

सत्कर्म आणि शरणागती: आयुष्याच्या अखेरीस केवळ सत्कर्म आणि ईश्वराप्रती असलेली शरणागतीच उपयोगी पडते.

हा अभंग आपल्याला शिकवतो की प्रत्येक सामान्य कामाला आध्यात्मिक स्वरूप देता येते. संत सेना महाराजांनी न्हावीच्या व्यवसायातून आत्मज्ञानाचा जो मार्ग शोधला, तो प्रत्येकासाठी प्रेरणादायी आहे. त्यांची भक्ती केवळ मंदिरात सीमित नव्हती, तर ती त्यांच्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग होती.

संत सेनाजी म्हणतात, 'रामनाम घेणारा मी तुमचा न्हावी आहे. कातड्याचा वस्तरा चामड्यात बांधून चामड्यावर चालविला आहे. कातडेच कातड्याकडून मुंडन करविते. हे रहस्य माझ्या मनाने ओळखले आहे. यानंतर मान (खांदा) मोडला, तेल चोळले. या सर्व कामातच संध्याकाळ झाली. बाबारे, जे द्यायचे असेल ते दे. आता घरी जाण्याची वेळ झाली आहे. तेव्हा चिमटा, नराणी, कातर व तुझा आरसा घेऊन सेना भक्त आदि-अंती तुझा दास मुजरा करावयास आला आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.09.2025-गुरुवार.
===========================================