संत सेना महाराज-सेन जो ऐसीर खिजमत की जे, जिद मारो श्याम पतीजे-2-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

कडवे ३: वृत्तीची शुद्धी आणि कर्ममुक्तता

मूळ ओळी:
सीली सुरत शब्दी चमोटा विरती ने निरमल कीजे ।
निरणा नेरणी निजकर झेलो, करमा नखली रीजे ३॥

अर्थ:

'सीली सुरत शब्दी चमोटा विरती ने निरमल कीजे ।': आपल्या शांत/थंड (सीली) चित्तवृत्तीला (सुरत - लक्ष/वृत्ति) सद्गुरूंच्या शब्दांनी/नामाने (शब्दी) मजबूत करून (चमोटा - लगाम/मजबूत आधार), आपली वैराग्यवृत्ती (विरती - विरक्ति) शुद्ध (निरमल) करा.

'निरणा नेरणी निजकर झेलो, करमा नखली रीजे ३॥': विवेक (निरणा) आणि ज्ञान (नेरणी - जाणणे) यांच्या साहाय्याने स्वतःच्या हातात (निजकर) जीवनाचा अनुभव (झेलो) घ्या आणि केवळ नखांइतके (नखली) कर्म करून त्यापासून मुक्त व्हा (रीजे - दूर करा/सोडून द्या).

विस्तृत विवेचन:
या कडव्यात वैराग्य आणि निष्काम कर्म यावर भर आहे. संतांचा शब्द (उपदेश) हा एक आधारस्तंभ आहे, जो चंचल मनाला स्थिर करतो (मजबूत चमोटा). जेव्हा चित्तवृत्ती निष्काम आणि शांत होते, तेव्हा खरी विरक्ती (विरती) प्राप्त होते. 'कर्मा नखली रीजे' याचा अर्थ असा नाही की कर्म करू नये, तर कर्मफळाची आसक्ती सोडून द्यावी. उदाहरणार्थ, नखे जसजशी वाढतात तसतशी ती कापून टाकतो, तसेच कर्मफळे ही नखांसारखी असून, ती आत्म्याला चिकटण्यापूर्वीच विवेक आणि ज्ञानाने त्यागून टाकावीत. निष्काम कर्मयोगाचे हे तत्त्व आहे, जिथे कर्म केले जाते, परंतु त्याची नोंद (संचित) घेतली जात नाही.

कडवे ४: आत्मलीनता आणि सद्गुरू-प्रताप
मूळ ओळी:
अलख पुरुष घर विरत हमारी, हरदम फेरी कीजे।
गुरु प्रताप सेनजी गावे, पल पल चरण में लीजे ॥ ४ ॥

अर्थ:

'अलख पुरुष घर विरत हमारी, हरदम फेरी कीजे।': अदृश्य परमेश्वराच्या (अलख पुरुष) निवासस्थानी (घर) आपली वृत्ती (विरत - लक्ष/वृत्ती) सदैव (हरदम) फिरत (फेरी) ठेवली पाहिजे. सदा आत्मचिंतनात लीन असावे.

'गुरु प्रताप सेनजी गावे, पल पल चरण में लीजे ॥ ४ ॥': संत सेना महाराज गातात की (सेनजी गावे), हे सर्व गुरूंच्या कृपेने/सामर्थ्याने (गुरु प्रताप) शक्य होते. म्हणून प्रत्येक क्षणी (पल पल) आपण गुरूंच्या चरणांचे (चरण) आश्रय (लीजे) घ्यावा.

विस्तृत विवेचन:
हे शेवटचे कडवे ध्येय आणि साधनाचे फल दर्शवते. साधकाचे अंतिम लक्ष्य 'अलख पुरुष' म्हणजे अव्यक्त, निराकार आणि निर्गुण परब्रह्म आहे. त्या परमतत्त्वात चित्तवृत्ती स्थिर करणे, हेच खरे घर आहे. ही अवस्था केवळ मानवी प्रयत्नांनी नव्हे, तर सद्गुरूंच्या असीम कृपेमुळे (गुरु प्रताप) प्राप्त होते. सद्गुरू हे ज्ञानाचे द्वार आहेत. उदाहरणार्थ, जसे दीप लावण्यासाठी दुसऱ्या ज्योतीची गरज असते, तसेच आत्मज्ञान मिळवण्यासाठी गुरूंचा प्रकाश आवश्यक आहे. म्हणून, संत सेना महाराज नम्रपणे सांगतात की, त्यांच्या या आत्मिक प्रगतीचे श्रेय गुरूंच्या चरणांच्या आश्रयाला आहे. विनम्रता आणि गुरुभक्ती हेच अंतिम मुक्तीचे सोपान आहेत.

समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference)
समारोप (Summary):
संत सेना महाराजांचा हा अभंग 'श्यामा'ला (परमेश्वराला) संतुष्ट करण्याच्या राजमार्गाचे वर्णन करतो. तो राजमार्गे म्हणजे आचरणशुद्धी, नामस्मरण, गुरू-उपदेशाचे पालन, ज्ञान-विवेक आणि निष्काम कर्मयोग यांचा समन्वय आहे. अभंग केवळ बाह्य भक्ती नाकारतो आणि मनोवृत्तीच्या शुद्धीवर पूर्ण जोर देतो.

निष्कर्ष/अंतिम सार (Inference/Final Essence):
या अभंगातून संत सेना महाराज हेच अंतिम सत्य सांगतात की, मानवी जीवनाचा उद्देश स्व-शुद्धी साधून आत्मस्वरूपात लीन होणे आहे. यासाठी गुरू-कृपा ही अत्यावश्यक आहे. आपल्या विकारांचा त्याग करून आणि सत्य, ज्ञान, वैराग्य या मूल्यांना आचरणात आणूनच साधकाला परमेश्वराची खरी सेवा करता येते. परमार्थ आणि व्यवहार यांचा समन्वय साधून, प्रत्येक क्षण जागृत आणि सद्विचारयुक्त ठेवावा.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.09.2025-शुक्रवार.
===========================================