संत सेना महाराज-धूप दीप घृत साज आरती, वारणे जाऊ कमलापती-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

संत सेना महाराज म्हणतात, "सेवा अशी करावी की, माझा श्याम (प्रम) गहिवरावा. हजामत (श्मथ) सुंदर करावी. कातर मधून मधून वापरावी. मनरूपी

वाटीमध्ये सत्यरूपी जलात गुरुज्ञानरूपी साबण मिसळून कुंचलीने सर्व बाजूने फिरवावा. ज्ञानाच्या कंगव्यात संशयरूपी केस पकडून कापावे. चेहऱ्यावरील खुंट शब्दरूप चिमट्यात धरून विरक्तीने निर्मळ करावे. निर्णयरूपी नराणी हाती घेऊन कर्मरूपी नखे नीट करावीत. अलख (अलक्ष्य) पुरुषाचे स्थान हे आमचे ध्येय, तेथे निरंतर फेरी करावी. सेनाजी गुरुकृपेने गातात. प्रत्येक क्षणाक्षणाला (पळाला) चरणी नम्र व्हावे.

वरील अभंगातून सेनाजी आपल्या व्यवसायातून समाजाला आध्यात्मिक संदेश देत आहेत. मन, ज्ञान, शब्द, निर्णय, कर्म या संकल्पना पारमार्थिक क्षेत्रात स्पष्ट करताना व्यवसायातील हत्याराचा प्रतिकात्मक स्वरूपात सेनाजींनी उपयोग केला आहे.

संत सेनामहाराजांनी एक पद पंजाबी भाषेत लिहिले आहे. संत नामदेव पंजाबमध्ये अनेक वर्षे मुक्कामास होते. पंजाबी भाषेत अनेक पदे लिहिली. त्यातील काही पदे पंजाब-शिखांच्या पवित्र 'गुरु ग्रंथसाहेब' या ग्रंथात समाविष्ट झाली आहेत. संत नामदेवांना अतिशय मोठे मानाचे स्थान मिळाले आहे. याच ग्रंथात संत सेनामहाराजांच्या एका पदाचा समावेश केला आहे. त्यामुळे सेनाजी पंजाबमध्ये चिरंतन झाले आहेत. ही महाराष्ट्रातील वारकरीसंप्रदायासाठी असाधारण घटना आहे.

संत सेनामहाराजांच्या पंजाबी भाषेमध्ये (गुरुमुखी) गुरुग्रंथसाहेब या पवित्र ग्रंथात पदाचा (रचना) समावेश केला आहे.

"धूप दीप घृत साज आरती, वारणे जाऊ कमलापती।

मंगलाहर मंगला नित्य मंगल राजा राम राव को॥

कूतम दियरा बिमल बाती, तू ही निरंजन कमलापती।

रामा भक्त रामानंद जाणे, पूरण परमानंद बरवाने।

मदन मूर्त मम तार गुविन्दे, संत म्हणे भज परमानदे॥"

हा अभंग श्री गुरु ग्रंथ साहिबमध्ये (शिखांच्या धर्मग्रंथात) देखील धनाश्री श्री सैण जीउ या शीर्षकाखाली समाविष्ट आहे. हा अभंग संत सेना महाराजांच्या उत्कट भक्तीचे आणि परम तत्त्वज्ञानाचे दर्शन घडवतो.

संत सेना महाराजांचा अभंग: सखोल भावार्थ (Deep Meaning)
अभंग:

"धूप दीप घृत साज आरती, वारणे जाऊ कमलापती।

मंगलाहर मंगला नित्य मंगल राजा राम राव को॥

कूतम दियरा बिमल बाती, तू ही निरंजन कमलापती।

रामा भक्त रामानंद जाणे, पूरण परमानंद बरवाने।

मदन मूर्त मम तार गुविन्दे, संत म्हणे भज परमानदे॥"

॥ आरंभ (Introduction) ॥
संत सेना महाराज हे नामदेवकालीन संत असून ते संत कबीर आणि संत रामानंद यांचे समकालीन मानले जातात. त्यांचा हा अभंग म्हणजे केवळ बाह्य पूजा-अर्चा नसून, ती आत्म-आराधना (Inner Worship) आणि परमेश्वर-तत्त्वाची ओळख आहे.

या अभंगातून संत सेना महाराजांनी परमेश्वराची पूजा करण्यासाठी लागणाऱ्या वस्तूंपेक्षाही हृदयातील शुद्ध भक्ती आणि ईश्वराचे खरे स्वरूप (The True Nature of God) अधिक महत्त्वाचे आहे हे सांगितले आहे. त्यांनी देवाची पूजा करण्याच्या परंपरेला आंतरिक अनुभूतीच्या स्तरावर नेऊन ठेवणारे अत्यंत गहन आणि उच्च अध्यात्मिक तत्त्वज्ञान या अभंगातून व्यक्त केले आहे.

॥ प्रत्येक कडव्याचा अर्थ व विस्तृत विवेचन (Meaning and Elaboration of Each Stanza) ॥
पहिले कडवे (First Stanza):
"धूप दीप घृत साज आरती, वारणे जाऊ कमलापती।

मंगलाहर मंगला नित्य मंगल राजा राम राव को॥"

घटक   अर्थ
धूप दीप घृत साज आरती   धूप (सुगंधित धूप), दीप (प्रकाशित दिवा), घृत (तूप) या साधनांनी आरती सजवली आहे.
वारणे जाऊ कमलापती   हे कमलापती (लक्ष्मीचे पती, म्हणजेच विष्णू किंवा परमेश्वर), मी तुझ्यावर ओवाळून जातो. (मी स्वतःला समर्पित करतो.)
मंगलाहर मंगला नित्य मंगल   तू मंगलांचा हार (मंगलांचे प्रतीक) आहेस, नित्य (सदैव) मंगलमय आहेस.
राजा राम राव को   तू राजा राम राव (परमेश्वर) आहेस.

सखोल विवेचन:
या कडव्यात सेना महाराज परमेश्वराची बाह्य पूजा करत आहेत. ते म्हणतात की, मी धूप, दीप, तूप इत्यादी पूजा साहित्य घेऊन तुझ्यासाठी आरतीची तयारी केली आहे आणि हे कमलापती (परमेश्वरा), मी तुझ्यावर माझे जीवन समर्पित करतो. तू साक्षात राजा, राम राव आहेस आणि तू नित्य कल्याणकारी (सदैव शुभ) आहेस. तुझ्या अस्तित्वात आणि सान्निध्यात नेहमी मंगलमयता असते.

उदाहरण:
जसा भक्त ईश्वराच्या मूर्तीपुढे किंवा चित्रापुढे अत्यंत श्रद्धेने, सर्वोत्कृष्ट वस्तू अर्पण करून, पूर्ण भावनेने आरती करतो, त्याप्रमाणे संत सेना महाराज आपले सर्वस्व ईश्वरावर ओवाळून टाकण्याच्या (न्योछावर करण्याच्या) भावाने ही आरती करत आहेत. इथे 'राजा राम राव' हे परमेश्वराचे सार्वभौमत्व आणि कल्याणकारी रूप दर्शवते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.09.2025-शनिवार.
===========================================