संत सेना महाराज- “धूप दीप घृतपूर्ण आरती। कुरवंडी करू कमलापती-2-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

३. कर्तव्याचा दिवा विशुद्ध वाती। तूचं निरंजन कमलापती॥
विस्तृत विवेचन:
हा अभंगाचा गाभा आहे, जो संत सेना महाराजांच्या कर्म आणि भक्तीच्या तत्त्वज्ञानाचे सार सांगतो.

कर्तव्याचा दिवा: संत सेना महाराजांच्या मते, बाह्य दिव्यापेक्षा आपले कर्तव्य (उदा. न्हावीकाम, गृहस्थी धर्म) हेच देवासाठीचा 'दिवा' आहे. आपले काम पूर्ण श्रद्धेने आणि प्रामाणिकपणे करणे, हीच खरी पूजा आहे.

विशुद्ध वाती: या दिव्याची वात म्हणजे 'विशुद्ध विचार' किंवा 'पवित्र अंतःकरण'. कर्म करताना जर मनात स्वार्थ, मत्सर किंवा लोभ नसेल, तर ती वात शुद्ध असते.

तूचं निरंजन कमलापती: 'निरंजन' म्हणजे न विझणारे, कालत्रयात टिकणारे तेज किंवा प्रकाश (म्हणजे 'निरंकार' - निराकार, अविनाशी).

भावार्थ: सेना महाराज परमेश्वराला उद्देशून म्हणतात, "हे कमलापती! मी माझ्या कर्तव्यालाच (उदा. व्यवसाय, धर्मपालन) तुझा दिवा मानतो. या दिव्याची वात (वाटी) माझ्या मनातील शुद्ध, प्रामाणिक आणि निःस्वार्थ विचार आहेत. या शुद्ध कर्मामुळे आणि विचारांमुळे मी जे काही साध्य करतो, ते सर्व तुझ्या चरणी समर्पित करतो. पण तू तर या सगळ्याच्याही पलीकडचा अविनाशी प्रकाश आहेस. माझ्या दिव्याला प्रकाशाची गरज नाही, कारण तू स्वतःच न विझणारे निरंजन तेज आहेस, जो या जगाला प्रकाशित करतो." कर्तव्य हीच ईश्वरसेवा (Work is Worship) हे त्यांचे तत्त्वज्ञान इथे स्पष्ट होते.

उदाहरण: आई आपल्या बाळासाठी अन्न शिजवते, यात तिचे कर्तव्य आणि प्रेम दोन्ही असते. ते काम ती परमेश्वराची सेवा मानून अत्यंत निःस्वार्थ भावाने करते, तेव्हा तेच तिचे 'कर्तव्याचे दिव्यातून प्रज्वलित झालेले निरंजन' होते.

४. रामभक्त रामानंद ज्ञानी। पूर्ण परमानंद वाखाणी॥
विस्तृत विवेचन:
या चरणात सेना महाराज गुरू परंपरेला वंदन करतात आणि ज्ञानमार्गाचा उल्लेख करतात.

रामभक्त रामानंद ज्ञानी: 'रामानंद' हे संत सेना महाराजांचे गुरू किंवा त्यांच्या गुरुपरंपरेतील एक आदरणीय नाव असण्याची शक्यता आहे. गुरू रामानंद हे प्रभू रामचंद्रांचे परमभक्त आणि उत्कृष्ट ज्ञानी होते. ज्ञान म्हणजे केवळ पुस्तकी माहिती नव्हे, तर आत्मज्ञान (स्वतःला आणि परमेश्वराला ओळखणे).

पूर्ण परमानंद वाखाणी: 'परमानंद' म्हणजे अंतिम, सर्वोच्च आणि शाश्वत सुख. 'वाखाणी' म्हणजे वर्णन करणे, प्रशंसा करणे.

भावार्थ: सेना महाराज आपल्या गुरूंना वंदन करून म्हणतात की, माझे गुरु रामानंदासारखे ज्ञानी आहेत. त्यांच्या कृपेमुळे मला हे आत्मज्ञान प्राप्त झाले आहे, ज्यामुळे ते अखंड परमानंदाचे (ब्रह्मानंदाचे) महत्त्व सांगतात. याचा अर्थ, केवळ कर्म किंवा भक्तीनेच नव्हे, तर गुरूंच्या ज्ञानाने आणि मार्गदर्शनानेच जीवनातील अंतिम आणि शाश्वत सुख प्राप्त होते. ज्ञान, कर्म आणि भक्ती या तिन्ही मार्गांचा समन्वय साधल्याशिवाय 'पूर्ण परमानंद' मिळणे शक्य नाही, हा विचार यातून दृढ होतो.

उदाहरण: पर्वताच्या शिखरावर पोहोचण्यासाठी रस्त्याचे (ज्ञान) अचूक मार्गदर्शन आणि चालण्याची (कर्म) तयारी लागते. तसेच, परमानंदापर्यंत पोहोचण्यासाठी गुरूंचे ज्ञान आणि भक्तीचा आधार महत्त्वाचा आहे.

समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary)
हा अभंग संत सेना महाराजांच्या सात्त्विक भक्तीचा आणि कर्मयोगाचा उत्कृष्ट नमुना आहे.

समारोप:
या अभंगातून संत सेना महाराजांनी बाह्य पूजेच्या उपचारांपेक्षा आंतरिक शुद्धता आणि कर्तव्यनिष्ठा यावर अधिक जोर दिला आहे. त्यांनी 'कर्तव्याचा दिवा' आणि 'विशुद्ध वात' या प्रतीकांचा उपयोग करून दाखवून दिले की, परमेश्वराची खरी आरती मंदिरात नव्हे, तर प्रत्येक व्यक्तीच्या कामात आणि विचारात दडलेली आहे.

निष्कर्ष (Inference):
संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, ईश्वर तुमच्या व्यवसायात किंवा कर्मात तुमच्यासोबत आहे.

कर्म आणि भक्तीचा समन्वय: आपले दैनंदिन काम (कर्तव्य) हेच भगवंताची सेवा आहे.

आंतरिक शुद्धता: कर्मासोबत मनाची शुद्धता (विशुद्ध वाती) अत्यंत महत्त्वाची आहे. भाव तसा देव.

ईश्वराचे स्वरूप: ईश्वर हा केवळ पूजेचा विषय नाही, तर तो नित्य, मंगल आणि अविनाशी (निरंजन) प्रकाश आहे, जो सर्वांना प्रकाशित करतो.

गुरुपरंपरेचे महत्त्व: अंतिम परमानंद आणि ज्ञानप्राप्तीसाठी गुरूचे मार्गदर्शन आवश्यक आहे.

थोडक्यात, हा अभंग प्रत्येकाला शिकवतो की, जीवनातील प्रत्येक कर्म निष्ठापूर्वक आणि निःस्वार्थ भावाने करणे म्हणजेच ईश्वराची सर्वात मोठी आणि खरी आरती होय.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.09.2025-रविवार.
===========================================