संत सेना महाराज-कृष्ण सुखा मीनल्या अवघ्या सुंदरी-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

वारकरी संप्रदायाचा एक विठ्ठलभक्त असलेला बहुजनांचा सर्वमान्य संत सेनाजींनी मराठी भाषेतील कवितांइतक्याच प्रभावी कविता इतर भाषेत केल्या आहेत. हे सर्व मान्य असे भगवद्भक्त आहेत, यामध्ये, तिळमात्र शंका नाही.

गवळणी, विराण्या व भारूडविषयक रचना

अभंग या छंदाप्रमाणेच सेनामहाराजांनी गवळणी, विराणी, काला, भारूड,

आरती, पाळणा अशा स्वरूपाच्या काही रचना केल्या आहेत. या रचनांवरून

त्यांच्या पूर्वकालीन व समकालीन संतांच्या रचना कोणत्या प्रकारच्या होत्या, याची माहिती त्यांना होती. हे गवळणी वाचल्यानंतर लक्षात येते. त्यामुळे त्यांच्या गवळणी बहारदार झाल्या आहेत. सेनार्जींच्या गवळणरचनांमध्ये कृष्णाबद्दल वाटणारी रती म्हणजेच प्रेम सर्व गोपिकांना होते. प्रेममय भक्तीची उत्कटता दाखविण्यासाठी त्यांनी मानवी शृंगार- रसाचा वापर केला आहे. श्रीकृष्ण व गोपिका यांच्यामधील मधुराभक्ती, त्यातून

त्यांच्या प्रेमातील उत्कटतेचा परमोत्कर्ष गोपींच्या भक्तीमध्ये दृष्टीस पडतो. सेनाजींनी एकूण अकरा गवळणी रचना केल्या आहेत. संत निवृत्तीनाथांपासून निळोबांपर्यंत वेगवेगळ्या संतांनी गवळणी लिहिल्या आहेत. त्या संतांच्या मानाने सेनाजींच्या रचना कमी असल्या तरी वाङ्मयीन सौंदर्याच्या दृष्टीने त्या उत्तमच आहेत. सेनार्जींच्या एका गवळण रचनेमध्ये एक प्रसंग वर्णन केला आहे. भागवतातील दशमस्कंधाच्या २९व्या अध्यायात कृष्णाचे गाणे ऐकून सर्व गोपिका आपल्या जवळील सर्व कामे टाकून, आहे त्या अवस्थेत कृष्णाला भेटायला घावल्या, असे वर्णन आहे.

यातील प्रसंग असा आहे की, शरद ऋतुमुळे, वृंदावनातील वृक्षवेली प्रफुल्लित झालेल्या पाहून कृष्णाने योगमायेने, कृष्णक्रीडा करण्याचे ठरविले. ही वेळ गोपींचे मन हरण करण्यास योग्य आहे. असे समजून कान्हाने चित्तवेधक असे गाणे म्हणण्यास सुरुवात केली. कृष्णाचे हे गाणे ऐकून गोकुळातील गोपींच्या चित्तवृत्ती कृष्णमय झाल्या. आपापली कामे सोडून गोपी वृंदावनातील कृष्णाकडे धावू लागल्या. श्रीहरीच्या मुखदर्शनाने भुलून गेल्या, त्यामुळे त्यातील काहींनी काजळ तोंडाला लावले. नेसलेले वस्त्र डोक्याला बांधले, अलंकार पायाला बांधले, दयाचे

मडके कडेवर घेऊन बाळास शिंक्यावर ठेवले. सर्व जणी आत्मसुखात दंग झाल्या होत्या. या प्रसंगावर आधारित सेनाजींची रचना-

     "कृष्ण सुखा मीनल्या अवघ्या सुंदरी।

      लाज मोहमय शंका दवडिलया दुरी॥"

"कृष्ण सुखा मीनल्या अवघ्या सुंदरी।
लाज मोहमय शंका दवडिलया दुरी॥"

हा अभंग श्रीकृष्णाच्या गोपींशी असलेल्या अलौकिक प्रेमाचे आणि मिलनाच्या परमानंदाचे वर्णन करतो. येथे गोपींच्या रूपाने भक्तांचा आणि श्रीकृष्णाच्या रूपाने परमेश्वराच्या भेटीतील भाव दर्शविला आहे.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
हा अभंग मधुर भक्ती रसाचा एक उत्कृष्ट नमुना आहे.

या अभंगाचा केंद्रीय भाव: परमेश्वराच्या (कृष्णाच्या) भेटीच्या परमानंदात तल्लीन झालेल्या भक्तांनी (सुंदरी/गोपींनी) लौकिक जगताची लाज, मोहाचे बंधन आणि मनातील सर्व शंका पूर्णपणे बाजूला सारल्या आहेत.

हा भावार्थ केवळ गोपी-कृष्णाच्या लीलेपुरता मर्यादित नसून, जीवात्मा आणि परमात्मा यांच्या अंतिम मिलनाच्या स्थितीचे वर्णन करतो. जेव्हा भक्त पूर्णपणे ईश्वराच्या भक्तीत बुडून जातो, तेव्हा त्याला बाह्य जगाचे नियम, भीती आणि अज्ञानाच्या शंका निरर्थक वाटू लागतात. तो केवळ आनंदमय, अद्वैत अवस्थेत पोहोचतो.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन (Pratyek Kadvayacha Arth ani Vivechan)
कडवे पहिले: "कृष्ण सुखा मीनल्या अवघ्या सुंदरी।"
अर्थ (Arth):

कृष्ण सुखा: श्रीकृष्णाच्या सहवासातून, मिलनातून मिळणाऱ्या परमोच्च आनंदाला (परमानंदाला).

मीनल्या: मिळाल्या, प्राप्त झाल्या, पूर्णपणे तल्लीन झाल्या, एकरूप झाल्या.

अवघ्या सुंदरी: सर्व गोपी, सर्व सुंदर स्त्रिया. (येथे 'सुंदरी' हा शब्द शुद्ध, निर्मळ भक्ती करणाऱ्या जीवात्म्यासाठी वापरला आहे.)

संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

या ओळीत भक्तीच्या सर्वोच्च स्थितीचे वर्णन आहे. गोपींनी श्रीकृष्णासोबत एकरूप होऊन त्याचा आनंद प्राप्त केला आहे. 'कृष्ण सुख' हे सांसारिक सुख नसून, मोक्षानंद आहे. सर्व गोपींनी, म्हणजे सर्व जीवात्म्यांनी, आपल्या लौकिक अस्तित्वाचे भान विसरून कृष्णाच्या अस्तित्वात स्वतःला विलीन केले आहे. 'मीनल्या' या शब्दातून नुसती भेट नव्हे, तर अद्वैताची, एकरूपतेची भावना व्यक्त होते.

उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit):
ज्याप्रमाणे नदीचा प्रवाह समुद्राला मिळाल्यावर नदीचे वेगळेपण संपते आणि ती पूर्णपणे समुद्ररूप होते, त्याचप्रमाणे गोपी (जीवात्मा) कृष्णाच्या (परमात्मा) सुखात मिसळून स्वतःचे गोपीत्व विसरून पूर्णपणे कृष्णमय झाल्या आहेत. त्यांना प्राप्त झालेला आनंद हा अखंड आणि शाश्वत आहे. हा आनंद मिळवण्यासाठी त्यांनी कशाचाही विचार केलेला नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.09.2025-मंगळवार.
===========================================