संत सेना महाराज-कान्हा मनगट माझे सोड-1-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

सेनाजींनी गवळणी विराण्या लिहिताना कृष्णाचे गोपिकांच्या सहवासातील प्रसंग विविध घटना याचे सहजसुंदर वर्णन केले आहे. कृष्णदर्शनासाठी आकर्षित झालेल्या, बावरलेल्या गवळणींची अवस्था, गोपीना कृष्णाचा जाणवणारा विरह, हा विरहणींमध्ये दिसतो. मथुरेच्या बाजारात निघालेल्या गोपिका, त्यांची वाट आढवणारा खट्याळ कृष्ण, गवळणींनी कृष्णाबद्दल यशोदेसमोर मांडलेले गाहाणे, कृष्णाचा आपल्या मित्रमंडळींबरोबर घालवलेला दिनक्रम, श्रीकृष्णाचे गोपिकांना दर्शन होताचक्षणी, त्यांची बेभान अवस्था, यमुनेच्या तीरावर आलेल्या गवळणींची केलेली थट्टा-मस्करी, श्रीकृष्ण सर्वात असून, सर्वात नाही, त्रिभुवनाला मोहून ठकाणारा परिपूर्ण श्रीकृष्ण, अशा अनेक घटना प्रसंगांवर आधारित गवळणींच्या रचना सेनाजींनी केल्या आहेत.

कृष्णाने राधिकेची छेडछाड केली, त्यावर आधारित एक गवळण –

     "कान्हा मनगट माझे सोड।

     तू जगज्जीवना। तुला शोभेना, वाईट तुझी ही खोड ॥

     मी गरिबाची, तू थोराचा, तुझी माझी नाही जोड।

     सेना म्हणे अरे नंदलाला करिसी अब्रुमोड॥"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ
अभंग:

कान्हा मनगट माझे सोड।
तू जगज्जीवना। तुला शोभेना, वाईट तुझी ही खोड ॥
मी गरिबाची, तू थोराचा, तुझी माझी नाही जोड।
सेना म्हणे अरे नंदलाला करिसी अब्रुमोड॥

हा संत सेना महाराज यांचा अतिशय मधुर आणि भावपूर्ण विरहपर अभंग (विरह-वियोग दर्शवणारा) किंवा गोपी-कृष्णाच्या लीला (संवादात्मक) दर्शवणारा अभंग आहे. या अभंगात एका गोपीच्या माध्यमातून सेना महाराजांनी परमेश्वराच्या (श्रीकृष्णाच्या) लीलेचं आणि भक्ताच्या मनातील तीव्र भक्तीभावाचं दर्शन घडवलं आहे.

या अभंगाचा सखोल भावार्थ असा आहे की, गोपीच्या माध्यमातून संत सेना महाराज श्रीकृष्णाला विनंती करत आहेत की, 'हे कृष्णा, तू माझा हात सोड. तू जगाचा आधार असूनही अशी खोड (चेष्टा) करणे तुला शोभत नाही. मी गरीब (सामान्य) आहे आणि तू महान आहेस, त्यामुळे आपली बरोबरी नाही. हे नंदलाला, तू माझी अशी अप्रतिष्ठा करू नकोस.'

यातील 'गोपी' ही भक्त जीवात्म्याचे प्रतीक आहे, आणि 'कान्हा' हा परमात्म्याचे प्रतीक आहे. या अभंगातून संत सेना महाराजांना हे सांगायचे आहे की, परमात्मा (कृष्ण) भक्ताच्या (गोपीच्या) इतका जवळ येतो की तो त्याचे मनगट धरतो (म्हणजे त्याच्या जीवनात प्रवेश करतो). पण जीवात्मा (गोपी) सुरुवातीला आपल्या अज्ञान आणि देहबुद्धीमुळे त्या परमेश्वराला मायेच्या बंधनातून सोडवण्याची विनंती करतो. परंतु याच विनंतीमध्ये परमेश्वराचा सहवास किती प्रिय आहे, हे देखील अप्रत्यक्षपणे व्यक्त होते.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि मराठी विस्तृत विवेचन
१. पहिले कडवे: "कान्हा मनगट माझे सोड। तू जगज्जीवना। तुला शोभेना, वाईट तुझी ही खोड ॥"
अर्थ (Arth):
कान्हा मनगट माझे सोड।: हे कृष्णा (कान्हा), तू माझे मनगट (हात) सोड.

तू जगज्जीवना।: तू तर या जगाला जीवन देणारा, जगाचा आधार आहेस (जगज्जीवन).

तुला शोभेना, वाईट तुझी ही खोड ॥: जगाचा आधार असूनही अशी खोड (चेष्टा, हट्ट, मनगट धरणे) करणे तुला शोभत नाही, ही तुझी वाईट सवय (खोड) आहे.

विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
या कडव्यात गोपी श्रीकृष्णाला थेट विरोध करताना दिसत आहे. गोपी म्हणते, 'हे कृष्णा, तू जगाचा आधार आहेस, तू सर्वांना जीवन देणारा आहेस, तुझी ओळख अत्यंत थोर आणि महान आहे. मग अशा थोर पुरुषाने एका सामान्य स्त्रीचे मनगट धरणे, हा तुझा बालिशपणा (खोड) आहे. तुला असे वागणे शोभत नाही.'

सखोल भावार्थ:
येथे 'मनगट धरणे' म्हणजे केवळ शारीरिक स्पर्श नाही, तर परमेश्वराने भक्ताच्या जीवनात अचानक प्रवेश करणे, भक्ताला आपल्याकडे ओढून घेणे असे आहे. जीव जेव्हा मायेत गुरफटलेला असतो, तेव्हा परमात्मा त्याला प्रेमाने आपल्याकडे खेचतो, त्याला भक्तीच्या मार्गावर जबरदस्तीने आणतो. पण जीवात्मा, जोपर्यंत 'मी' पणा (अहंकार) आणि देहबुद्धीमध्ये असतो, तोपर्यंत तो या ईश्वरी ओढीला 'खोड' किंवा 'बंधना' मानतो आणि सोडवण्याची विनंती करतो.

उदाहरण:
एका लहान मुलाला त्याच्या वडिलांनी बळजबरीने शाळेत पाठवणे. शाळेत जाणे त्याच्या भविष्यासाठी चांगले असले तरी, त्या क्षणी मुलाला ती जबरदस्ती 'खोड' वाटते. तसेच, देहाला ही ईश्वरी ओढ मायेपासून दूर नेणारी वाटत असल्याने ती 'खोड' आहे असे गोपी म्हणते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.10.2025-बुधवार.
===========================================