संत सेना महाराज-कान्हा मनगट माझे सोड-2-

[Atul Kaviraje]

        संत सेना महाराज-

२. दुसरे कडवे: "मी गरिबाची, तू थोराचा, तुझी माझी नाही जोड।"
अर्थ (Arth):
मी गरिबाची, तू थोराचा,: मी एक सामान्य (गरीब, दीन) व्यक्ती आहे, तर तू खूप मोठा (थोर, महान, राजा) आहेस.

तुझी माझी नाही जोड।: आपल्या दोघांची बरोबरी होऊ शकत नाही, आपले नाते जुळू शकत नाही.

विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
या कडव्यात गोपी स्वतःच्या आणि श्रीकृष्णाच्या स्थितीतील फरक स्पष्ट करते. ती म्हणते, 'हे कृष्णा, मी सामान्य, तुच्छ, गरीब आणि दुर्बळ आहे, तर तू सर्वशक्तिमान, ऐश्वर्यवान, आणि महान आहेस. आपल्यात खूप मोठा भेद आहे. त्यामुळे, तुझी माझी 'जोड' (साथ, संबंध, बरोबरी) होऊ शकत नाही.'

सखोल भावार्थ:
येथे 'गरीब' म्हणजे केवळ धनहीन नव्हे, तर अहंकार, ज्ञान आणि पुण्याईच्या दृष्टीने स्वतःला अत्यंत हीन मानणे. हा 'दिनभाव' (नम्रता) आहे. भक्त हा नेहमी स्वतःला तुच्छ आणि परमेश्वराला थोर मानतो. तो म्हणतो, 'मी अज्ञानी जीव, तुझा मोठेपणा आणि थोरवी कशी समजू शकणार? त्यामुळे माझ्यासारख्या सामान्य जीवावर तुझी ही विशेष कृपा शोभत नाही.' हा भक्ताचा नितांत नम्रपणा आहे, ज्यामुळे देव अधिक प्रसन्न होतो. ही भक्तीची परिसीमा आहे, जिथे भक्त स्वतःला सर्वात लहान समजतो.

उदाहरण:
एक सामान्य शिष्य जेव्हा महान गुरूजवळ जातो, तेव्हा तो स्वतःला अज्ञानी समजतो. शिष्य नम्रतेने म्हणतो, 'महाराज, मी तुमच्या योग्यतेचा नाही, तरी तुम्ही माझ्यावर कृपा करत आहात.' हाच भाव गोपीच्या बोलण्यात आहे.

३. तिसरे कडवे: "सेना म्हणे अरे नंदलाला करिसी अब्रुमोड॥"
अर्थ (Arth):
सेना म्हणे अरे नंदलाला: संत सेना महाराज म्हणतात (या अभंगाचे कर्ते या नात्याने) की, 'अरे नंदलाला (नंदबाबाचा लाडका मुलगा - कृष्ण),'

करिसी अब्रुमोड॥: तू माझी अब्रू (प्रतिष्ठा, मान, लौकिक) गमावत आहेस (मोडत आहेस).

विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
हा अभंगाचा 'मुद्रा' (कवीचे नाव) असलेला भाग आहे. या शेवटच्या चरणात संत सेना महाराज गोपीच्या तोंडून बोलतात की, 'हे कृष्णा, तू सर्वांसमोर माझे मनगट धरल्यामुळे माझी प्रतिष्ठा (अब्रू) धोक्यात आली आहे. लोक माझ्याबद्दल वाईट बोलतील.'

सखोल भावार्थ:
हा सर्वात महत्त्वाचा आणि गूढ भाग आहे. 'अब्रूमोड' म्हणजे केवळ लोकापवाद नाही. भक्ताची खरी 'अब्रू' म्हणजे 'मी' पणाचा अहंकार, देहबुद्धी, आणि मायेचा लोभ. जेव्हा परमात्मा भक्ताचे मनगट धरतो, तेव्हा भक्ताचा हा 'मी' पणा मोडतो, त्याचे अज्ञान नष्ट होते, आणि तो पूर्णपणे परमेश्वराच्या अधीन होतो. मायेच्या जगात जगणाऱ्या भक्ताची 'मायिक अब्रू' मोडणे, म्हणजेच त्याला मायेच्या बंधनातून मुक्त करणे हेच परमेश्वराचे खरे कार्य आहे. हीच खरी भक्ताची मुक्ती आहे.

उदाहरण:
मीराबाईने कृष्णाच्या भक्तीसाठी राजघराण्याचा त्याग केला. तेव्हा तिची समाजात 'अब्रूमोड' झाली, पण तीच तिची खरी अमरता आणि मुक्ती ठरली. या अभंगातून संत सेना महाराज हेच सांगतात की, कृष्णाच्या प्रेमासाठी लोकापवाद सहन करणे हेच खरे भक्तितत्त्व आहे.

आरंभ, समारोप आणि निष्कर्ष (Arambh, Samarop ani Nishkarsha)
आरंभ (Arambh - Introduction):
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक थोर संत आणि विठ्ठलाचे निस्सीम भक्त होते. त्यांचे अभंग अत्यंत सरळ, सोपे आणि भक्तीरसाने ओतप्रोत आहेत. हा प्रस्तुत अभंग 'कान्हा मनगट माझे सोड' हा त्यांच्या मधुर रचनांपैकी एक आहे. वरवर पाहता हा अभंग गोपी आणि श्रीकृष्ण यांच्यातील विनोदी संवाद वाटतो, परंतु याचा गूढार्थ अत्यंत सखोल आणि अद्वैतपर आहे. या अभंगातून त्यांनी भक्त आणि भगवंत यांच्यातील अतुट नाते, भक्ताचा नम्र भाव आणि ईश्वराची लीला याचे मार्मिक दर्शन घडवले आहे.

समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha - Conclusion and Inference):
संत सेना महाराजांचा हा अभंग 'प्रेम-विनंती' आणि 'शरणागती' या दोन्ही भावनांचा संगम आहे. गोपीच्या विनंतीमध्ये, 'तू जगाचा आधार आहेस' हे बोलून ती कृष्णाचे महत्त्व सिद्ध करते. 'तुझी माझी नाही जोड' असे म्हणून ती स्वतःचा नम्रपणा आणि देवाचा मोठेपणा स्थापित करते. आणि शेवटी 'अब्रूमोड' हे सांगून ती मायिक अस्तित्वाचा त्याग करून आध्यात्मिक मुक्तीची इच्छा व्यक्त करते.

या अभंगाचा निष्कर्ष हा आहे की, भगवंताची ओढ (मनगट धरणे) भक्तासाठी आवश्यक आहे. सुरुवातीला ती 'खोड' वाटली तरी, तीच 'खोड' भक्ताच्या अहंकाराचा आणि देहबुद्धीचा मोड करते. जेव्हा भक्त पूर्णपणे 'शरणागत' होतो, तेव्हाच तो या मायेच्या बंधनातून मुक्त होऊन खऱ्या अर्थाने परमात्म्याशी एकरूप होतो. म्हणूनच हा अभंग केवळ एक मधुर संवाद नसून, आत्म्याच्या परमेश्वराप्रत होणाऱ्या प्रवासाचे एक सुंदर वर्णन आहे.

कृष्णाच्या भेटीसाठी उतावीळ झालेल्या गोपीजवळ आल्यावर कृष्ण त्याचे मनगट धरतो. 'तू अजोड आहेस, जगाचा पालनकर्ता आहेस, मी गरीब घरातील हे एका गोपिकेचे मनोगत या रचनेमध्ये सेनाजींनी व्यक्त केले आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.10.2025-बुधवार.
===========================================