श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २-श्लोक-३७:-हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्य

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-३७:-

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्‌ ।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ३७:

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्‌ ।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥

🌸 श्लोकाचा शब्दार्थ (Shlokacha Shabdaarth):

हतः – मरण पावला (जर तू युद्धात मेला तर)

वा – किंवा

प्राप्स्यसि – प्राप्त करशील

स्वर्गम्‌ – स्वर्ग

जित्वा – जिंकून

भोक्ष्यसे – उपभोग करशील

महीम्‌ – पृथ्वीचे राज्य

तस्मात्‌ – त्यामुळे

उत्तिष्ठ – उठ

कौन्तेय – अरे कुंतीपुत्र (अर्जुना)

युद्धाय – युद्धासाठी

कृतनिश्चयः – ठाम निश्चय करून

🔍 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

हे अर्जुना, जर तू या युद्धात वीरगती प्राप्त केलीस, तर तुला स्वर्ग प्राप्त होईल, आणि जर विजय मिळवलीस, तर पृथ्वीचे ऐश्वर्य आणि राज्य मिळेल. त्यामुळे उठ – युद्धासाठी ठाम निश्चय कर.

🪔 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला युद्धाच्या कर्तव्यातून पळ काढू नकोस, असे सांगतात. ते म्हणतात – या युद्धात तुझं मरण झालं, तर तुला स्वर्गप्राप्ती होईल कारण तू धर्मासाठी, न्यायासाठी लढतो आहेस. आणि जर तू जिंकलास, तर तुला पृथ्वीवर राज्य करण्याचा अधिकार मिळेल. दोन्ही पर्याय तुझ्यासाठी श्रेयस्करच आहेत.

अतः अर्जुना, उठ! आणि मनात कोणताही संभ्रम न ठेवता युद्ध करण्यासाठी सज्ज हो. हे तुझं क्षत्रिय म्हणून धर्मकर्तव्य आहे. त्यातून तुझं कल्याणच होईल.

🧠 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):

या श्लोकामध्ये भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या मानसिक द्वंद्वाला संपवण्याचा प्रयत्न करत आहेत. अर्जुन गोंधळलेला आहे — "आपल्याच बांधवांशी युद्ध करावं की नाही?" — पण श्रीकृष्ण याचं उत्तर अत्यंत तत्त्वज्ञानात्मक दृष्टिकोनातून देतात.

हे विवेचन ३ टप्प्यांत पाहू:

🟢 १. आरंभ (Arambh):

अर्जुनाच्या मनात युद्ध करताना होणाऱ्या पाप, नातेवाईकांचे नुकसान, आणि मानसिक दु:खाची भीती आहे. तो विचार करतो की, 'मरण प्राप्त झालं तर काय? जिंकलो तरही ते ऐश्वर्य उपभोगावं कसं?'

🟡 २. मुख्य विवेचन (Mukhy Vivechan):

श्रीकृष्ण सांगतात की, अर्जुना, क्षत्रिय म्हणून तुझं धर्म आहे – न्यायासाठी युद्ध करणं. धर्मयुद्धात मरण आलं तर ती वीरमरणाची पुण्यप्राप्ती असून, स्वर्ग प्राप्त होतो. दुसरीकडे, विजय मिळवला, तर तू पृथ्वीवर राज्य करशील आणि प्रजेसाठी कार्य करशील.

इथे द्वैत नाही, तर "जिंकशील तरी लाभ तुझाच, आणि मेलास तरी पुण्य तुझंच." असा ठाम विचार दिला जातो. त्यामुळे युद्ध करणं हे काही नफ्या-तोट्याचं गणित नाही, तर कर्तव्याचं पालन आहे.

🟥 ३. समारोप व निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):

भगवंत म्हणतात – अर्जुना, तू उठ. शोक, मोह, द्वंद्व, आत्मक्लेश यांना बाजूला ठेव. तू युद्धासाठी जन्मलेला आहेस, आणि हे तुझं पवित्र कर्तव्य आहे. ठाम निश्चय कर आणि पुढे जा. जीवनात नेहमीच अडचणी असतात, पण जर आपण धर्माचा आधार धरला, तर प्रत्येक अडथळा ही एक संधी ठरते.

📚 उदाहरण (Udaharana):

जर एखादा सैनिक देशासाठी लढताना मरण पावतो, तर त्याला "शहीद" म्हणून गौरव दिला जातो. त्याचं बलिदान व्यर्थ जात नाही. त्याला मान, सन्मान, आणि मृत्यूनंतरचा गौरव मिळतो.

तसंच जर तो विजय मिळवतो, तर त्याला वीर म्हणून देशसेवा करण्याची संधी मिळते. याचं प्रतिबिंब या श्लोकात आहे.

✅ निष्कर्ष (Nishkarsha):

या श्लोकातून श्रीकृष्णाने संपूर्ण मानवजातीसाठी एक धडा दिला आहे —
कर्तव्याच्या मार्गावर चालताना नफा-तोटा, यश-अपयश, जीवन-मरण या गोष्टी गौण ठरतात. जेव्हा तुम्ही धर्म, न्याय आणि सत्यासाठी लढता, तेव्हा प्रत्येक पर्याय हा कल्याणाचाच असतो.

इतर उपयोग:
या श्लोकाचा उपयोग आजच्या जीवनात, विशेषतः निर्णय क्षणी, आत्मविश्वास आणि निश्चयबद्धतेसाठी करता येतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.10.2025-गुरुवार.
===========================================