श्रीमद्भगवद्गीता- अध्याय २:-३८:- सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-३८:-

सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ ।
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ३८:

सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ |
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ||

🌸 प्रस्तावना (आरंभ):

या श्लोकामध्ये भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला कर्मयोगाची, विशेषतः निष्काम कर्माची शिकवण देतात. युद्धक्षेत्रात उभा असलेला अर्जुन, मोहग्रस्त होऊन आपल्या कर्तव्यापासून दूर जात आहे. अशा वेळी भगवान त्याला समत्वयोग (समान वृत्ती) शिकवतात.

🪔 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

सुखदुःखे समे कृत्वा – सुख आणि दुःख यांना समान समजून

लाभालाभौ समे कृत्वा – लाभ आणि हानी यांना समदृष्टीने पाहून

जयाजयौ समे कृत्वा – जय आणि पराभव या दोघांमध्ये समानता ठेवून

ततः युद्धाय युज्यस्व – अशा समदृष्टीने युद्धासाठी उभा राहा

नैवं पापम् अवाप्स्यसि – यामुळे तू पापास पात्र होणार नाहीस

🌼 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Deep Meaning / Essence):

भगवान श्रीकृष्ण येथे सांगतात की जीवनात येणाऱ्या सुख-दुःख, लाभ-हानि, जय-पराजय यांना समान भावाने स्वीकारणे हीच खरी योग्यता आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती आपल्या कर्तव्याचे पालन करते, पण त्यामध्ये कोणतीही स्वार्थाची अपेक्षा ठेवत नाही, तेव्हा ती व्यक्ती पुण्य व पापाच्या पलिकडे जाते.

अर्जुनाला युद्ध हे आपले धर्मकर्म आहे. जर त्याने हे कर्म फलाची आसक्ती न ठेवता, समत्व बुद्धीने केले, तर तो कोणतेही पाप प्राप्त करणार नाही.

🌺 विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration):

या श्लोकामध्ये गीतेचा एक अत्यंत महत्त्वाचा तत्त्वज्ञान मांडले गेले आहे – "समत्व बुद्धी" म्हणजेच समान वृत्तीने वागणे.

सुख-दुःख समत्व:
जीवनात प्रत्येकाला सुख आणि दुःख यांचा अनुभव येतो. जर एखादी व्यक्ती फक्त सुखाच्या वेळी आनंदी आणि दुःखाच्या वेळी खचून जाते, तर ती व्यक्ती संसाराच्या फेरात अडकते. म्हणूनच, सुख आणि दुःख हे दोन्ही क्षणभंगुर आहेत, याची जाणीव ठेवून त्यांना समान समजणे आवश्यक आहे.

लाभ-हानि समत्व:
व्यवहारात कधी नफा मिळतो, तर कधी तोटा होतो. जर माणूस फक्त नफ्यासाठी काम करत असेल, तर तो हानीमुळे खचेल. पण जेव्हा आपण नफ्यात गर्व न करता आणि हानीत खिन्न न होता काम करतो, तेव्हा कर्मयोगी बनतो.

जय-पराजय समत्व:
कोणत्याही कर्माचे फल 'जय' किंवा 'पराजय' असू शकते. दोन्ही गोष्टींना स्वीकारण्याची मानसिक तयारी ठेवणं म्हणजे समत्व.

युद्धाय युज्यस्व (कर्तव्य पालन):
हे सर्व भाव ठेवून अर्जुनाला आपल्या कर्तव्याच्या मार्गावर चालण्यासाठी सांगितलं जातं. कारण अर्जुन क्षत्रिय आहे आणि धर्मयुद्ध करणं त्याचं कर्तव्य आहे.

नैवं पापम् अवाप्स्यसि:
जर एखादं कर्म निष्काम आणि समत्वबुद्धीने केलं गेलं, तर त्याचं फळ – पाप अथवा पुण्य – आपल्यावर लागू होत नाही. अशी व्यक्ती कर्मबंधनात अडकत नाही.

🔍 उदाहरणासहित समजावणी (Examples):
१. शेतकरी:

शेतकरी आपल्या शेतात पेरणी करतो. त्याला माहीत नाही की पाऊस पडेल की नाही, कीड लागेल की नाही. पण तो आपलं कर्तव्य करत असतो. जर तो यश/अपयश, लाभ/हानि यांना न जुमानता काम करत राहिला, तर तो "समत्वबुद्धी"ने जगतो.

२. विद्यार्थी:

एक विद्यार्थी अभ्यास करत असतो. जर त्याने यश/अपयशाची चिंता न करता फक्त अभ्यास करण्यावर लक्ष केंद्रित केलं, तर तो योग्य मार्गावर आहे. जर परीक्षा उत्तीर्ण झाली, तर तो गर्व करत नाही आणि जर अपयशी झाला, तरी खचून जात नाही.

🧘 निष्कर्ष (Conclusion):

या श्लोकातून भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की कर्तव्य करताना मन:स्थिती सम ठेवणे हेच श्रेष्ठ आहे. कर्म करताना सुख-दुःख, लाभ-हानि, जय-पराजय या द्वंद्वांमध्ये न अडकता समत्व बुद्धी बाळगली पाहिजे. अशाप्रकारे कार्य केले, तर माणूस कर्मबंधनातून मुक्त होतो आणि पाप-पुण्याच्या जोखडातून वर उठतो.

🔑 तात्पर्य (Summary):

समत्व बुद्धीने कर्तव्य करणारा कर्मयोगी पापाला स्पर्श करत नाही.
फलाची अपेक्षा न ठेवता, निष्कामपणे आणि समवृत्तीने कर्म करणे हेच गीतेचे सार आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.10.2025-शुक्रवार.
===========================================