श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-४०:-नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४०:-

नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥

|| श्रीमद्भगवद्गीता ||
अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक ४०

📜 श्लोक (संस्कृत):

नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्॥

🔸 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

या मार्गात (अर्थात अध्यात्मिक किंवा योगमार्गात) आरंभ केलेले कर्म व्यर्थ जात नाही. त्यात कधीही नुकसान होत नाही, उलट परिणाम (प्रत्यवाय) घडत नाही.
या धर्माचे (अर्थात आत्मकल्याणाच्या कर्माचे) अगदी थोडेसे पालन देखील मोठ्या संकटांपासून (भयापासून) मुक्ती देऊ शकते.

🔹 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

भगवान श्रीकृष्ण येथे अर्जुनाला कर्मयोगाचा महिमा सांगताना म्हणतात की, आत्मोन्नतीसाठी (आध्यात्मिक प्रगतीसाठी) जे प्रयत्न केले जातात, ते कधीही व्यर्थ जात नाहीत.
म्हणजे, जर कोणी भगवंताच्या मार्गावर चालण्यास सुरुवात केली, परंतु पूर्ण साधना किंवा पूर्ण योगप्राप्ती झाली नाही, तरीसुद्धा त्याचे प्रयत्न व्यर्थ ठरत नाहीत.

या मार्गात "अभिक्रमनाश" — म्हणजेच सुरू केलेल्या प्रयत्नांचा नाश होत नाही.
"प्रत्यवाय" — म्हणजे चुकीचे किंवा विपरीत फल होणे — ते ही होत नाही.

श्रीमद्भगवद्गीता इथे सांगते की, साधनेचा अगदी थोडासा अंश जरी पूर्ण झाला, तरी तो साधकाला महान भयांपासून — म्हणजेच पुनर्जन्म, मोह, अज्ञान, आणि मृत्यूच्या भयापासून — वाचवू शकतो.

🪔 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
१. 'नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति' – आध्यात्मिक प्रयत्न व्यर्थ जात नाहीत:

इतर क्षेत्रांमध्ये (जसे की व्यापार, शिक्षण इत्यादी), एखादी गोष्ट अर्धवट राहिली तर संपूर्ण प्रयत्न वाया जातो.
पण गीतेनुसार, धार्मिक किंवा आध्यात्मिक प्रयत्न कधीच व्यर्थ होत नाही.
उदाहरणार्थ, जर कोणी योगाभ्यास किंवा नामस्मरण थोड्या काळासाठी केला आणि नंतर जीवनाच्या कारणास्तव थांबला, तरी त्या साधनेस फळ मिळतेच — कधी ना कधी.

२. 'प्रत्यवायो न विद्यते' – चुकीचे परिणाम होत नाहीत:

सामान्य कर्मांमध्ये चुक झाली तर वाईट परिणाम संभवतात.
पण भगवंतासाठी, धर्मासाठी केलेल्या कर्मात जर काही त्रुटी राहिली, तरी त्याचा उलटा परिणाम होत नाही.
उलट अशा कर्माची नोंद नित्य चांगल्यातच होते.

३. 'स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्' – थोडीशी साधना सुद्धा रक्षण करते:

थोडीशी साधना — जसे की एक जप, एक नामस्मरण, एक उपवास, हे देखील आपण कोणत्या ना कोणत्या पापातून किंवा संकटातून सुटका होण्यासाठी कारण ठरते.
महतो भयात् — म्हणजेच जन्ममृत्यूच्या फेर्‍याचे भय, कर्मबंधन, अज्ञान इत्यादींच्या भयापासून साधकाला वाचवते.

📘 उदाहरणासहित (Udaharan Sahit):
उदाहरण १:

एका विद्यार्थ्याने फक्त काही महिने भगवद्गीतेचे वाचन केले, पण पुढे तो वाचन थांबवतो.
तरीही त्या काही महिन्यांच्या अभ्यासातून त्याच्या जीवनात विवेक निर्माण होतो, आणि संकटाच्या वेळी तो योग्य निर्णय घेऊ शकतो.
हीच ती "स्वल्प धर्म" ज्यामुळे "महतो भयात्" पासून तो वाचतो.

उदाहरण २:

एक गृहस्थ दररोज फक्त ५ मिनिटे ध्यान करतो. आयुष्यभर त्याने फार मोठे तप केले नाही, पण त्या ध्यानामुळे त्याच्या मनात एकाग्रता, शांती, आणि सद्‍बुद्धी येते.
हा थोडासा धर्म त्याला जीवनातील मोठ्या मानसिक आणि आध्यात्मिक भयांपासून वाचवतो.

🔚 समारोप (Samarop):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण कर्मयोगीच्या जीवनाची शाश्वती सांगतात.
योगमार्गावर चालण्याची गरज का आहे, हे स्पष्ट करताना ते सांगतात की या मार्गात कोणतेही नुकसान नाही, केवळ लाभच लाभ आहे.
हे जीवन आणि परजन्म दोन्हींसाठी सुरक्षित गुंतवणूक आहे.

🧘 निष्कर्ष (Nishkarsha):

आध्यात्मिक जीवनात केलेला एक छोटासा प्रयत्न देखील मूल्यवान असतो.

भगवंतासाठी केलेली प्रत्येक कृती नाशरहित आहे.

साधना, जप, ध्यान, सेवा इ. या धर्माचे अंश आपल्याला भवसागरातून तारण्याचे सामर्थ्य ठेवतात.

🙏 "अध्यात्मिक प्रयत्न कधीच वाया जात नाहीत, त्याचा परिणाम भविष्यात निश्चित मिळतो."
हेच या श्लोकाचे अंतिम सत्य आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.10.2025-रविवार.
===========================================