द्विदल व्रत - धान्यांच्या त्यागाचे अध्यात्मिक महत्त्व-1-

[Atul Kaviraje]

द्विदलव्रत-

मराठी लेख: द्विदल व्रत - धान्यांच्या त्यागाचे अध्यात्मिक महत्त्व-

दिनांक: 04 ऑक्टोबर, 2025 (शनिवार)
पर्व: शनि प्रदोष व्रत, द्विपुष्कर योग
भाव: भक्ति भावपूर्ण, विस्तृत आणि विवेचनात्मक

सारांश: आज, 04 ऑक्टोबर 2025, शनिवारच्या शुभदिनी, जेव्हा शनि प्रदोष व्रत आणि द्विपुष्कर योगाचा विशिष्ट संयोग जुळून आला आहे, तेव्हा आपण एका महत्त्वाच्या धार्मिक अनुष्ठानाचे, म्हणजेच 'द्विदल व्रताचे' महत्त्व पाहणार आहोत. 'द्विदल' चा शाब्दिक अर्थ आहे 'दोन डाळींचे' किंवा 'दोन भागांत विभागले जाणारे धान्य'. या व्रतामध्ये मूग, उडीद, हरभरा, तूर यांसारख्या सर्व प्रकारच्या डाळी आणि त्यापासून बनवलेले पदार्थ (उदा. बेसन) यांचा त्याग केला जातो. भारतीय अध्यात्मात हे व्रत केवळ आहार संयमाचे प्रतीक नाही, तर ते मनाची शुद्धी, इंद्रिय निग्रह आणि ग्रहांच्या शांतीसाठी 🪐 देखील अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. हे आपल्याला सात्विक आहार आणि अहिंसेच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा देते.

1. द्विदल व्रताचा अर्थ आणि धार्मिक आधार
(Meaning and Religious Basis of Dwidal Vrat - Marathi)

1.1 द्विदलचा अर्थ: 'द्विदल' म्हणजे दोन भागांत विभागल्या जाणाऱ्या डाळी (Lentils/Pulses) होय. यात ते सर्व धान्य समाविष्ट आहेत, जे शिजण्यापूर्वी किंवा नंतर दोन तुकड्यांमध्ये विभागले जातात.

1.2 त्यागाचा आधार: धार्मिक मान्यतेनुसार, विशेषतः एकादशी, प्रदोष किंवा काही विशिष्ट चातुर्मास व्रतांमध्ये या द्विदल धान्यांचे सेवन करण्यास मनाई आहे.

1.3 विष्णूशी संबंध: असे मानले जाते की द्विदल खाद्यपदार्थांवर भगवान विष्णूंचा 🕉� प्रभाव कमी असतो आणि त्यांचे सेवन केल्याने व्रताच्या आध्यात्मिक लाभात घट येते.

1.4 इंद्रिय संयम: हे व्रत केवळ भोजन त्याग नसून, स्वाद आणि इच्छांवर नियंत्रण स्थापित करण्याचा एक अभ्यास आहे.

2. वैज्ञानिक आणि आरोग्यविषयक दृष्टिकोन
(Scientific and Health Perspective - Marathi)

2.1 पचनास जड: डाळी प्रोटीनने भरपूर असल्याने पचनास जड असतात, विशेषत: उपवासाच्या दिवसांत, जेव्हा पाचन संस्थेला विश्रांतीची आवश्यकता असते. 😌

2.2 वात दोष: आयुर्वेदानुसार, डाळी वात दोष (गॅस आणि वायू) वाढवतात. व्रताच्या दिवसांत शरीर हलके आणि शांत ठेवण्यासाठी त्या वर्ज्य केल्या जातात.

2.3 हलका आहार: द्विदल व्रतादरम्यान फळे, दूध, कंदमुळे आणि भगर/राजगिरा यांसारखे हलके पदार्थ घेतले जातात, जे शरीराला डिटॉक्स (Detox) करण्यास मदत करतात.

2.4 शारीरिक शुद्धी: या व्रताचे पालन शरीराच्या आतील शुद्धीसाठी (Internal Cleansing) देखील अत्यंत लाभदायक मानले जाते.

३. द्विदल व्रत आणि शनि प्रदोष यांचा संबंध

३.१ प्रदोषाचा नियम: प्रदोष व्रत, जो भगवान शिव यांना समर्पित आहे, त्यात एकादशीच्या काही नियमांचे पालन केले जाते, ज्यामध्ये अनेकदा अन्नधान्य व द्विदल (दोन प्रकारच्या डाळी) टाळल्या जातात.

३.२ शनि शांती: आज शनि प्रदोष आहे. शनि ग्रह न्याय आणि तपश्चर्येचा कारक आहे. तपश्चर्येच्या रूपात आहारातील संयम (द्विदल व्रत) शनिदेवाला प्रसन्न करण्याचा उत्तम मार्ग आहे.

३.३ तप आणि त्याग: द्विदल व्रत तप आणि त्यागाची भावना दृढ करते, जी शनिच्या गुणांशी निगडित आहे. व्रताचे काटेकोर पालन केल्याने शनिच्या शुभ फळात वाढ होते.

३.४ शिव आणि सात्विकता: शिवपूजेमध्ये सात्विकतेचे महत्त्व फार आहे. डाळी टाळल्यामुळे भोजन अधिक सात्विक बनते, ज्यामुळे पूजा अधिक एकाग्रतेने करता येते.

४. द्विदल व्रतात टाळावयाचे प्रमुख पदार्थ (उदाहरणांसहित)

४.१ साबुत डाळी: चणा डाळ, मूग डाळ (कवच असलेली आणि नसलेली), उडद डाळ, तूर डाळ (अरहर).

४.२ डाळींपासून तयार वस्तू: बेसन (चण्याच्या पीठापासून तयार), पापड, वडी, आणि डाळींपासून बनवलेल्या मिठाई.

४.३ काही खास अन्नधान्य: अनेक ठिकाणी तांदूळ 🍚 आणि गहू सोबत द्विदलही टाळले जाते, ज्यामुळे फळाहार करता येतो.

४.४ तेल: काही ठिकाणी मूगफली किंवा सोयाबीन (जे द्विदल आहेत) यांच्या तेलाचा त्याग केला जातो.

५. व्रतात मान्य खाद्यपदार्थ

५.१ फळे आणि भाजीपाला: सर्व प्रकारची फळे 🍎🍌 आणि कंदमुळे (बटाटा, शकरकंद) खाण्यास मोकळे आहेत.

५.२ दूध आणि त्याचे पदार्थ: दूध 🥛, दही, पनीर (जर ते अन्नधान्यापासून न तयार असेल) आणि तूप घेता येते.

५.३ फळाहारी धान्य: सामा तांदूळ (भगर), राजगीरा (चौलाई), कुट्टू पीठ, सिंघाडा पीठ आणि साबुदाणा वापरले जातात.

५.४ मसाले: सेंधा मीठ, काळी मिरी आणि काही साधे मसाले वापरले जातात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.10.2025-शनिवार.
===========================================