श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २:-श्लोक-४१:-व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक-४१:-

व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग – श्लोक ४१

श्लोक:
"व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥"

✦ आरंभ (परिचय):

श्रीमद्भगवद्गीता हे केवळ एक धार्मिक ग्रंथ नाही, तर ते जीवनाचे तत्त्वज्ञान सांगणारे, कर्म आणि विवेकाचा मार्ग दाखवणारे महान ग्रंथ आहे.
अध्याय २: "सांख्ययोग" – यात श्रीकृष्ण अर्जुनाला कर्मयोग, ज्ञानयोग, आणि आत्मस्वरूपाची ओळख करून देतात.

या श्लोकात श्रीकृष्ण अर्जुनाला "एकाग्र बुद्धी" म्हणजेच "व्यवसायात्मिका बुद्धी" याचे महत्त्व समजावतात.
हे श्लोक अशा व्यक्तीसाठी आहेत जो जीवनातील ध्येय निश्चित करून त्या दिशेने प्रयत्न करत आहे.

✦ श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

व्यवसायात्मिका बुद्धिः – निश्चित, ठाम, स्थिर आणि एकाग्र बुद्धी

एकेह – येथे (या क्षेत्रात/या जीवनात/या प्रयत्नात) एकच

कुरुनन्दन – कुरुवंशाचा आनंद (अर्जुनासाठी स्नेहाने संबोधन)

बहुशाखाः – अनेक फांद्या असलेली (विचारांची अनेक दिशांनी पळणारी)

अनन्ताः – अनंत (शेवट नसलेली, भरकटलेली)

बुद्धयः – बुद्धी / विचार

अव्यवसायिनाम् – निर्धार नसलेल्या, अस्थिर वृत्तीच्या लोकांची

✦ श्लोकाचा संपूर्ण सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, ज्याचं जीवन ध्येय ठरलेलं आहे, ज्याची बुद्धी ठाम आहे, अशी व्यक्ती एकाच मार्गावर चालते – ती विचलित होत नाही. यालाच "व्यवसायात्मिका बुद्धी" असे म्हटले आहे.

परंतु जे लोक ठराविक ध्येय किंवा दिशाहीन असतात, त्यांची बुद्धी सतत भटकत राहते. त्यांच्या विचारांना दिशा नसते – त्यामुळे त्यांची बुद्धी "बहुशाखा" म्हणजेच अनेक शाखांमध्ये विभागली जाते. अशा लोकांचं मन सतत दुसऱ्या गोष्टींच्या मागे धावते आणि ते यशाच्या वाटेवर स्थिर राहत नाहीत.

एकाग्रता आणि निर्धार हे यशासाठी अत्यावश्यक आहेत – हे या श्लोकातून स्पष्ट होते.

✦ विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
🔹 1. व्यवसायात्मिका बुद्धी म्हणजे काय?

"व्यवसाय" म्हणजे इथे दृढनिश्चय किंवा ठाम निर्णय.
ज्याची बुद्धी हा निर्धार धरते की "माझे जीवन ध्येय हेच आहे, आणि मी त्यासाठी प्रयत्न करणार," त्याची बुद्धी "व्यवसायात्मिका" आहे.

उदाहरणार्थ, जर एखादा विद्यार्थी ठरवतो की मला डॉक्टरच व्हायचं आहे, तर तो आपल्या संपूर्ण अभ्यास, वेळ आणि मेहनत त्याच दिशेने केंद्रित करतो. हीच एकाग्र आणि व्यवसायात्मिका बुद्धी.

🔹 2. बहुशाखा बुद्धी – अस्थिरता कशी घातक आहे?

"बहुशाखा" म्हणजे ज्याची विचारशक्ती अनेक दिशांना पळते. आज एक विचार, उद्या दुसरा.
अशा व्यक्तीला स्पष्ट ध्येय नसते. म्हणून तिच्या कृतीही विस्कळीत होतात.

उदा. एखादा विद्यार्थी म्हणतो – "मला इंजिनीअर व्हायचं आहे... पण काही दिवसांनी म्हणतो 'कदाचित UPSC देईन'... मग म्हणतो, 'नाही, बिझनेस करतो'..."
ही अस्थिरता – "अव्यवसायिनाम्" बुद्धीची लक्षणं आहेत. हे लोक सतत बदलते निर्णय घेतात आणि यश दूर राहतं.

🔹 3. आध्यात्मिक संदर्भ:

आध्यात्मिक पातळीवर ही शिकवण अत्यंत मौल्यवान आहे.
भगवद्गीतेच्या संदर्भात, कर्मयोग, आत्मसाक्षात्कार, आणि मोक्षप्राप्ती हे अंतिम ध्येय आहे.
जो साधक त्या दिशेने ठामपणे वाटचाल करतो, त्याला "व्यवसायात्मिका बुद्धी" लाभते.

✦ उदाहरण (Udaharana Sahit):

छत्रपती शिवाजी महाराज – बालवयापासून त्यांचं एकच ध्येय होतं – स्वराज्य! त्यांनी या एकाच विचारावर आपली संपूर्ण शक्ती केंद्रित केली.
त्यामुळे ते यशस्वी झाले – ही "व्यवसायात्मिका बुद्धी" ची उत्तम उदाहरणं.

महात्मा गांधींनी सुद्धा सत्य आणि अहिंसेच्या मार्गावर ठाम राहून देश स्वतंत्र केला – त्यांची एकाग्रता हीच यशाचं कारण होती.

✦ समारोप (Samarop):

या श्लोकातून आपल्याला समजतं की, आयुष्यात कोणतंही ध्येय गाठण्यासाठी "एकाग्र बुद्धी", "दृढ निर्धार", आणि "स्थिर विचार" आवश्यक आहे.
अस्थिर बुद्धी माणसाला यशापासून दूर ठेवते.

✦ निष्कर्ष (Nishkarsha):

👉 "एक ध्येय, एक मार्ग आणि एकाग्र बुद्धी" – हीच यशस्वी जीवनाची गुरुकिल्ली आहे.
👉 श्रीकृष्ण सांगतात की "मन, विचार, आणि कृती" हे जर एकाच दिशेने केंद्रित असतील, तर माणूस कोणतीही गोष्ट साध्य करू शकतो.

तयार आहेस का, अर्जुना?
श्रीकृष्णाने हा श्लोक सांगून अर्जुनाला मानसिक स्थिरता आणि जीवनध्येयाची जाणीव करून दिली.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.10.2025-सोमवार.
===========================================