संत सेना महाराज-मुखी नाम नाही-1

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-

सेनाजींच्या अभंगात, सोपेपणा, सहजता उदाहरणाने विषय प्रवेश आणि प्रासादिकता हे कवितेच्या मांडणीचे महत्त्वाचे गुण पाहावयास मिळतात. अनेकदा संस्कृत भाषा, मांडणी अभिव्यक्तीचा प्रभाव नसल्याने त्यांच्या अभंगांची भाषा अतिशय अकृत्रिम व पारदर्शी वाटते. शिवाय मांडणीत सहजसुंदरता सतत जाणवते. अगदी साधे उदाहरण –

     "मुखी नाम नाही।

     त्याची संगती नको पाही॥"

"मुखी नाम नाही। त्याची संगती नको पाही॥"

हा अभंग मराठी संत साहित्यातील एक अत्यंत महत्त्वाचा संदेश देतो. तो केवळ उपदेश नसून, मानवी जीवनाची खरी दिशा दर्शवणारे एक तत्त्वज्ञान आहे.

आरंभ (Introduction)
मराठी संत परंपरेत, संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायाचे एक महत्त्वपूर्ण संत मानले जातात. त्यांनी आपल्या अभंगांतून अत्यंत साध्या भाषेत, परंतु सखोल अर्थाने, भक्तीचे आणि नैतिक जीवनाचे महत्त्व लोकांपर्यंत पोहोचवले.

प्रस्तुत अभंग ओळींमध्ये 'नामस्मरण' (देवाचे नाव घेणे) या भक्तीच्या मूलभूत तत्त्वावर आणि 'संगती' (सोबत, मैत्री) या मानवी जीवनातील महत्त्वाच्या पैलूवर जोर दिला आहे. या दोन ओळी म्हणजे एका व्यापक उपदेशाचा प्रारंभ आहे, जो मानवाला त्याच्या आध्यात्मिक उन्नतीसाठी आवश्यक असलेला मार्ग स्पष्ट करतो.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि सखोल भावार्थ (Meaning and Deep Essence of Each Stanza)
येथे फक्त दोन ओळी दिलेल्या असल्याने, आपण त्यांनाच एक संपूर्ण कडवे मानून त्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन पाहूया.

कडवे: "मुखी नाम नाही। त्याची संगती नको पाही॥"
१. शब्दशः अर्थ (Literal Meaning):
मुखी नाम नाही: ज्याच्या मुखात (तोंडात) नाम (परमेश्वराचे नाम, उदा. विठ्ठल, राम, कृष्ण) नाही.

त्याची संगती नको पाही: त्याची (अशा व्यक्तीची) संगती (सोबत, मैत्री, सहवास) नको पाही (करू नकोस, टाळ).

२. सखोल भावार्थ (Deep Essence - Sakhol Bhavarth):
या ओळींचा मुख्य आणि सखोल भावार्थ हा आहे की, ज्या व्यक्तीच्या जीवनात परमेश्वराच्या नामाला, भक्तीला आणि नैतिक मूल्यांना स्थान नाही, अशा व्यक्तीच्या सहवासापासून माणसाने स्वतःला दूर ठेवले पाहिजे.

'मुखी नाम नाही' याचा अर्थ केवळ तोंडाने नाम न घेणे इतका मर्यादित नाही, तर त्या व्यक्तीच्या मनात आणि आचरणात परमेश्वराप्रती श्रद्धा किंवा नीती नाही. नामस्मरण हे केवळ एक कर्म नसून ते शुद्ध विचार आणि सात्विक वृत्तीचे प्रतीक आहे.

जी व्यक्ती देवाचे नाम घेत नाही, ती सहसा ऐहिक सुखांमध्ये (Physical Pleasures) पूर्णपणे बुडालेली असते. तिच्या वृत्तीत स्वार्थ, लोभ, मत्सर आणि विकार असू शकतात.

'त्याची संगती नको पाही' हा उपदेश आहे की, वाईट संगतीमुळे आपले मन दूषित होते आणि आपले ध्येय (मोक्ष, परमार्थ किंवा एक चांगले जीवन) भ्रष्ट होते. संगत जशी असेल, तसाच परिणाम माणसाच्या आचार-विचारांवर होतो.

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration/Analysis in Marathi)
या दोन ओळी मानवी जीवनाच्या दोन महत्त्वपूर्ण स्तंभांवर प्रकाश टाकतात: १. आत्मिक स्थिती (Inner State) आणि २. सामाजिक व्यवहार (Social Conduct).

१. नामस्मरणाची महती आणि अभाव (The Significance of Naam-Smaran and its Absence)
संत सेना महाराजांच्या मते, नामस्मरण हे जीवाचे जीवन आहे. ते केवळ शाब्दिक उच्चारण नाही, तर ते सतत भगवंताच्या स्मरणात राहणे आहे.

नाम म्हणजे केवळ 'ईश्वराचे नाव' नाही, तर सत्य, प्रेम, करुणा आणि निष्पाप वृत्ती यांसारखे ईश्वरी गुण. ज्याच्या मुखात नाम नाही, म्हणजे जो या गुणांपासून दूर आहे.

असा माणूस अहंकारी आणि स्वार्थी बनतो. तो फक्त आपल्या फायद्याचा विचार करतो आणि इतरांना त्रास देण्यास मागेपुढे पाहत नाही. त्याच्या आयुष्यात विवेक आणि संयम यांचा अभाव असतो. 'नामी' नसलेला माणूस म्हणजेच 'नामी'ची किंमत न देणारा.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.10.2025-सोमवार.
===========================================