🎶 मराठी कविता - नटराज: लय आणि अलयरहितता 🕺-

[Atul Kaviraje]

💐💐
नटराज: शिवाचे दिव्य नृत्य आणि त्याचे सांस्कृतिक विश्लेषण-

🎶 मराठी कविता - नटराज: लय आणि अलयरहितता 🕺-

1. प्रथम चरण (चरण 1)
जटांत गंगा विराजित, माथी चंद्र सजवूनी।
नटराज रूपात शिवजी, ब्रह्मांडा नाचवूनी।।
एक पाय भूमीवर, दुसरा गगनात डोलतो।
काळाच्या चाकाची गती, ही मूर्ती उलगडतो।।

मराठी अर्थ: गुंतलेल्या जटांमध्ये गंगा विराजमान आहेत आणि कपाळावर चंद्र शोभत आहे. नटराज रूपात भगवान शिव संपूर्ण ब्रह्मांडाला नाचवत आहेत. एक पाय जमिनीवर आहे, तर दुसरा आकाशात फिरतो आहे. ही मूर्तीच वेळेच्या चक्राची गती उघड करते.

2. द्वितीय चरण (चरण 2)
उजव्या हाती डमरू वाजे, सृष्टीचा नाद जागी।
अग्नीची ज्वाला डाव्या हाती, सर्व काही क्षणात जाळी।।
जन्म आणि मृत्यूचा संगम, लयबद्ध हा दाखवी।
विनाशच नवसृजनाचा, पवित्र मार्ग दावी।।

मराठी अर्थ: उजव्या हातात डमरू वाजतो आहे, जो सृष्टीचा आवाज जागृत करतो. डाव्या हातात अग्नीची ज्वाला आहे, जी एका क्षणात सर्वकाही जाळून टाकते. हे नृत्य जन्म आणि मृत्यूच्या मिलनाला लयबद्धपणे दाखवते. विनाशच नवीन निर्मितीचा पवित्र रस्ता तयार करतो.

3. तृतीय चरण (चरण 3)
अपस्मार राक्षस आहे खाली, अज्ञान ज्याला आम्ही मानू।
शिवांच्या पायाखाली तो, शक्तीचे रहस्य जाणू।।
ज्ञानच आहे मुक्ती देणारा, हा देखावा आम्हाला शिकवी।
मनातील अंधार कितीही असो, फक्त प्रकाश तो मिटवी।।

मराठी अर्थ: अपस्मार नावाचा राक्षस खाली आहे, ज्याला आपण अज्ञान मानतो. तो शिवांच्या पायाखाली आहे आणि शक्तीचे रहस्य जाणतो. ज्ञान हेच मुक्ती देणारे आहे, हे दृश्य आम्हाला शिकवते. मनात कितीही अंधार असला तरी, केवळ प्रकाशच तो दूर करतो.

4. चतुर्थ चरण (चरण 4)
उचललेला जो डावा पाय, मोक्षाचा मार्ग सांगतो।
अभय मुद्रा उजवा हात, प्रत्येक भीतीला दूर पळवतो।।
शांत तरी मुखमंडल त्यांचे, परमानंदात लीन।
योग आणि गतीचा अद्भुत, हा कसा सुंदर सीन।।

मराठी अर्थ: जो डावा पाय हवेत उचललेला आहे, तो मोक्षाचा मार्ग दाखवतो. उजवा हात अभय मुद्रेत आहे, जो प्रत्येक भीतीला पळवून लावतो. त्यांचे मुख शांत आहे, पण ते परमानंदात मग्न आहेत. हे योग (शांतता) आणि गती (नृत्य) चे किती अद्भुत सुंदर दृश्य आहे.

5. पंचम चरण (चरण 5)
ज्वालांचे हे वर्तुळ आहे, ब्रह्मांडाची ही माया।
याच्या आत नाचत आहेत, शिवजी आपली काया।।
सर्प गुंडाळला आहे देहाला, कुंडलिनी शक्ती जागी।
काळाच्या बंधनातून मुक्ती, हे दर्शन भाग्य मागी।।

मराठी अर्थ: हे अग्नीच्या ज्वालांचे वर्तुळ आहे, जे संपूर्ण ब्रह्मांडाची माया आहे. याच्या आत शिवजी स्वतःच्या शरीराने नृत्य करत आहेत. सर्प (नाग) शरीराला गुंडाळलेला आहे, जो कुंडलिनी शक्तीला जागृत करतो. या दर्शनाने वेळेच्या बंधनातून मुक्तीचे सौभाग्य मिळते.

6. षष्ठम चरण (चरण 6)
चोळांची ती कांस्य कला, युगांपासून ही गाते।
भारताची ओळख बनली, संस्कृतीला दर्शवते।।
भरतनाट्यमची प्रेरणा, मुद्रा यात सामावल्या।
विज्ञान म्हणे, ऊर्जेचा प्रवाह, याच्या गतीत पाहिल्या।।

मराठी अर्थ: चोळ राजघराण्याची ती कांस्य कला (Bronze Art), युगांपासून हीच गोष्ट गात आहे. ती भारताची ओळख बनली आहे आणि आपली संस्कृती दाखवते. भरतनाट्यम नृत्याची प्रेरणा आणि सर्व मुद्रा यात सामावलेल्या आहेत. आधुनिक विज्ञानही म्हणते की ऊर्जेचा निरंतर प्रवाह तिच्या गतीमध्ये आहे.

7. सप्तम चरण (चरण 7)
अस्तित्वाच्या प्रत्येक कणात, शिवाची कला व्यापली।
नटराज दर्शनाने मिळते, जीवनाची खरी समजूत।।
नृत्य करा या जगात, कर्म करा प्रत्येक वेळी।
लीन रहा पण साक्षी व्हा, जीवनाच्या प्रत्येक जाळ्यात।।

मराठी अर्थ: अस्तित्वाच्या प्रत्येक कणामध्ये भगवान शिवाची कला पसरलेली आहे. नटराजाच्या दर्शनाने जीवनाची खरी समज (सत्य) मिळते. या जगात नृत्य करा (सक्रिय रहा), आणि प्रत्येक परिस्थितीत आपले कर्म करत रहा. सर्व गोष्टींमध्ये सक्रिय रहा, पण साक्षी बनून, जीवनाच्या प्रत्येक बंधनात रहा (अलिप्त रहा).

--अतुल परब
--दिनांक-06.10.2025-सोमवार. 
===========================================