💐💐 नटराज: शिवाचे दिव्य नृत्य आणि त्याचे सांस्कृतिक विश्लेषण-1-

[Atul Kaviraje]

नटराज आणि त्यांचे सांस्कृतिक विश्लेषण-
नटराज आणि त्याचा सांस्कृतिक विश्लेषण-
(Nataraja and Its Cultural Analysis)
Nataraja and his cultural analysis-
💐💐
नटराज: शिवाचे दिव्य नृत्य आणि त्याचे सांस्कृतिक विश्लेषण-

भगवान शिवाचे नटराज (Nataraja) स्वरूप हिंदू धर्म, कला आणि तत्त्वज्ञानाचे एक अद्वितीय प्रतीक आहे. 'नटराज' हा शब्द 'नट' (नृत्य/अभिनय) आणि 'राज' (राजा) या दोन शब्दांनी बनलेला आहे, ज्याचा अर्थ आहे 'नृत्याचा राजा' (King of Dance). ही मूर्ती केवळ कलात्मकदृष्ट्या सुंदर नाही, तर ती ब्रह्मांडाच्या निर्मिती (Creation), संरक्षण (Preservation) आणि संहार (Destruction) या शाश्वत चक्राचे तात्विक सार दर्शवते. नटराजची मूर्ती चोळ राजघराण्याच्या (Chola Dynasty) कांस्य कलेचा (Bronze Art) कळस मानली जाते.

नटराज स्वरूप आणि त्याच्या सांस्कृतिक विश्लेषणावर 10 प्रमुख मुद्द्यांमध्ये सविस्तर विवेचन येथे सादर केले आहे:

1. 🌌 ब्रह्मांडीय नृत्य: तांडव आणि आनंद तांडव
तांडव (Tandava): नटराजाचे नृत्य तांडव म्हणून ओळखले जाते, जे शक्ती, वेग आणि विनाश याचे प्रतीक आहे. हा विनाश सकारात्मक असतो, कारण तो नवीन निर्मितीसाठी जागा तयार करतो.

आनंद तांडव (Ananda Tandava): हे नृत्याचे असे रूप आहे जे मोक्ष आणि परमानंद याचे प्रतीक आहे, जे भगवान शिव स्वतः चिदंबरमच्या 'गोल्डन हॉल'मध्ये करतात.

पाच क्रिया (Pancha Kritya): नटराज पाच ब्रह्मांडीय कार्यांचे प्रतिनिधित्व करतात: निर्मिती (डमरू), स्थिती (अभय मुद्रा), संहार (अग्नी), तिरोभाव/पडदा टाकणे (पायाने दाबणे), आणि अनुग्रह/मुक्ती (उचललेला पाय).

2. ⭕ नटराजाभोवतीचे तेज (प्रभामंडळ)
ज्वालांचे वर्तुळ (Tiruvaasi/Prabhamandala): नटराजाची मूर्ती चारही बाजूंनी अग्नीच्या ज्वालांनी वेढलेल्या एका वर्तुळात (Circle) दर्शविली जाते.

अर्थ: हे वर्तुळ काळाची सातत्यता आणि ब्रह्मांडाचे चक्रीय स्वरूप (Cosmic Cycle) याचे प्रतीक आहे. हे दर्शवते की हे संपूर्ण जग अग्नीप्रमाणे क्षणभंगुर आणि परिवर्तनशील आहे.

जगाचा भ्रम: हे प्रभामंडळ माया (Illusion) आणि भौतिक जग याचेही प्रतीक आहे, ज्यामध्ये शिव नृत्य करतात.

3. 🥁 नटराजाचे चार हात आणि त्यांचे प्रतीकवाद
डमरू असलेला उजवा हात (Srishti/निर्मिती): वरचा उजवा हात डमरू धारण करतो, जो निर्मितीचा ध्वनी ('नाद') आणि जीवनाच्या प्रारंभाचे प्रतीक आहे. (उदाहरण: 🎶 निर्मितीचा ध्वनी)

अग्नी असलेला डावा हात (Samhara/संहार): वरचा डावा हात अग्नीच्या ज्वाला धारण करतो, जो विनाश आणि परिवर्तन याचे प्रतीक आहे.

अभय मुद्रा (Sthiti/संरक्षण): खालचा उजवा हात अभय मुद्रेत आहे, जो भीतीमुक्तता आणि संरक्षणाचे आश्वासन देतो.

गजहस्त मुद्रा (Tirobhava): खालचा डावा हात तिरकस होऊन उचललेल्या पायाकडे निर्देश करतो, जो मोक्षाचा मार्ग दाखवतो.

4. 👹 अपस्मारावर नियंत्रण: अज्ञानावर विजय
अपस्मार (Apasmara/Muyalaka): शिव नटराज आपल्या उजव्या पायाने एका लहान राक्षसाला दाबून ठेवतात. या राक्षसाचे नाव अपस्मार आहे.

प्रतीकात्मक अर्थ: अपस्मार अज्ञान (Ignorance), अहंकार आणि अपस्मार यांसारख्या रोगांचे प्रतीक आहे. शिवांनी त्याला दाबून ठेवणे हे दर्शवते की ज्ञान हाच अज्ञानावर विजय मिळवण्याचा एकमेव मार्ग आहे.

5. 🦵 उचललेला पाय: अनुग्रह आणि मोक्षाचे द्वार
मुक्तीचे द्वार (Anugraha/Salvation): नटराजाचा डावा पाय हवेत उचललेला आहे. हे अनुग्रह (Grace) आणि मोक्ष याचे प्रतीक आहे.

आश्रय: भक्ताला हा विश्वास देतो की शिवाच्या या आश्रयस्थानात (Shelter) सांसारिक दुःखातून मुक्ती मिळू शकते. खालचा डावा हात याच पायाकडे संकेत करतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.10.2025-सोमवार. 
===========================================