संत सेना महाराज-करिता धुम्रपान। न भेटे नारायण-

[Atul Kaviraje]

                         "संत चरित्र"
                        ------------

        संत सेना महाराज-
 
     "करिता धुम्रपान।

     न भेटे नारायण॥"

संत सेना महाराजांच्या एका अत्यंत बोधपर आणि समाजप्रबोधनपर अभंगाचा भावार्थ विचारला आहे. ही दोन चरणांची ओळ असून, यामध्ये व्यसनाधीनतेवर (Addiction) संत सेना महाराजांनी स्पष्ट आणि थेट भाष्य केले आहे.

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
अभंग: "करिता धुम्रपान। न भेटे नारायण॥"
१. आरंभ (Introduction/Arambh)
संत सेना महाराज हे केवळ भक्तीचे प्रचारक नव्हते, तर त्यांनी आपल्या अभंगांतून मानवी जीवनातील दुर्गुण आणि वाईट सवयींवरही प्रखर टीका केली आहे. प्रस्तुत दोन चरणांमध्ये त्यांनी धुम्रपान (Tobacco/Smoking) या व्यसनाचा थेट उल्लेख करून, त्याचा अध्यात्मिक मार्गावर (Spiritual path) कसा गंभीर परिणाम होतो, हे स्पष्ट केले आहे. या अभंगाचा मुख्य उद्देश शारीरिक आणि मानसिक शुद्धीचे (Purity) महत्त्व सांगणे आहे, जे ईश्वरप्राप्तीसाठी अनिवार्य आहे.

२. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन (Meaning and Extensive Elaboration)
कडवे १: अपवित्र कृतीचा उल्लेख (The Mention of the Impure Act)
"करिता धुम्रपान।"

सरळ अर्थ: जर तुम्ही धुम्रपान (कोणत्याही स्वरूपाचे तंबाखूचे सेवन) करत असाल.

सखोल विवेचन:

संत सेना महाराजांनी या चरणातून व्यसनाधीनतेवर कठोर आक्षेप घेतला आहे. धुम्रपान हे केवळ शारीरिक आरोग्य बिघडवणारे कृत्य नाही, तर ते मन आणि बुद्धीलाही मालीन (Impure) करते.

देहाचे पावित्र्य: वारकरी संप्रदायात शरीराला देवाचे मंदिर मानले जाते. या देहाला अपवित्र करणाऱ्या कोणत्याही कृत्याला आध्यात्मिक साधनेत अडथळा मानले जाते. धुम्रपान करताना धूळ, धूर आणि तंबाखूचे विष शरीरात जाते, ज्यामुळे देवाची उपासना करणारी देह आणि वाणी दूषित होते.

उदाहरण: संत तुकाराम महाराजांनी जसे इंद्रिये आणि वासनांना आवर घालण्याचे महत्त्व सांगितले आहे, तसेच संत सेना महाराज धुम्रपानासारख्या व्यसनातून इंद्रियांचे संयमन गमावणाऱ्यांना सावध करत आहेत. व्यसनात अडकलेला माणूस मनोविकारांनी ग्रस्त होतो आणि त्याची बुद्धी शुद्ध विचारांपासून दूर जाते.

कडवे २: आध्यात्मिक फलाचा अभाव (The Lack of Spiritual Outcome)
"न भेटे नारायण॥"

सरळ अर्थ: त्यामुळे तुम्हाला नारायणाचे (परमेश्वराचे) दर्शन (प्राप्ती) होणार नाही.

सखोल विवेचन:

हा चरण व्यसनाधीनतेचा अंतिम परिणाम (Ultimate Consequence) सांगतो. नारायण (विठ्ठल/परमेश्वर) म्हणजे केवळ एक मूर्ती नव्हे, तर परम सुख, शांती आणि मुक्ती होय. ही आत्मिक शांती प्राप्त होण्यासाठी मनःशुद्धी आवश्यक आहे.

शुद्धीचे महत्त्व: व्यसनात गुंतलेला माणूस आपले धन, वेळ आणि ऊर्जा स्वतःच्या विनाशात खर्च करतो. त्याच्या मनात वासना आणि मोह घर करून राहतात, ज्यामुळे तो भगवंताच्या नामात किंवा चिंतनात (Meditation) एकाग्र होऊ शकत नाही.

उदाहरण: अध्यात्मिक साधनेत चित्ताची शुद्धता सर्वात महत्त्वाची असते. ध्यान, नामस्मरण करताना आपले मन पूर्णपणे स्थिर आणि शांत हवे. धुम्रपानासारख्या व्यसनामुळे निर्माण होणारी अस्वस्थता (Restlessness) आणि तळमळ (Craving) शांत मनःस्थिती प्राप्त होऊ देत नाही. त्यामुळे, जर तुम्ही स्वच्छ मन आणि पवित्र शरीर घेऊन भक्ती करत नसाल, तर तुम्हाला नारायणाची भेट (आत्मज्ञान/मुक्ती) मिळणार नाही.

३. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Samarop ani Nishkarsha)
समारोप (Conclusion):
या अभंगातून संत सेना महाराजांनी अत्यंत स्पष्ट शब्दात सांगितले आहे की, व्यसन आणि भक्ती हे एकाच वेळी साधता येत नाहीत. धुम्रपान हे केवळ शारीरिक दुर्गुण नाही, तर ते आत्मिक प्रगतीतील एक मोठा अडथळा आहे. नारायणाची भेट म्हणजे केवळ देवाचे दर्शन नव्हे, तर स्व-रूपाची ओळख होय, जी केवळ शुद्ध आचरण आणि संयमित जीवनशैलीतूनच (Disciplined lifestyle) प्राप्त होते.

निष्कर्ष (Summary/Inference):
या अभंगाचा अंतिम निष्कर्ष (Ultimate Inference) हा आहे की, आध्यात्मिक मार्गावर चालणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीसाठी शारीरिक आणि मानसिक शुद्धता (Purity) अपरिहार्य आहे. संत सेना महाराजांनी या दोन चरणांतून आरोग्य आणि अध्यात्म यांचा अतूट संबंध दर्शविला आहे. जोपर्यंत मनुष्य आपल्या शरीराला आणि मनाला व्यसनातून मुक्त करत नाही, तोपर्यंत त्याला परमेश्वराचे खरे प्रेम आणि शांतता (Narayana) मिळू शकत नाही.

थोडक्यात, व्यसन सोडा आणि शुद्ध भक्तीच्या मार्गाने चाला, तरच मोक्षाची प्राप्ती होईल.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.10.2025-मंगळवार.
===========================================